Στις 11.03 λεπτά ακριβώς στρώθηκε το κόκκινο χαλί. Ενα ρολό που ξετυλίχθηκε από το εσωτερικό της Μητρόπολης προς τα μαρμάρινα σκαλιά της εισόδου του ναού. Και μέσα στην επόμενη ώρα το παχύ του πέλος άρχισαν να πατούν οι εκπρόσωποι των βασιλικών οίκων της Ευρώπης, στη μεγαλύτερη σύναξη γαλαζοαίματων που έγινε τα τελευταία χρόνια, μετά την κηδεία της βασίλισσας Ελισάβετ.
Ο Παύλος στην κορυφή της σκάλας τους υποδεχόταν όλους: την πριγκίπισσα Αννα του Ηνωμένου Βασιλείου, τον βασιλιά Φελίπε της Ισπανίας με τη σύζυγό του Λετίθια, τον καταπονημένο πατέρα του Χουάν Κάρλος και τη βασίλισσα Σοφία (σε μια σπανιότατη κοινή οικογενειακή εμφάνιση), τη Μαργαρίτα, βασίλισσα της Δανίας, τον Αλβέρτο του Μονακό, τα βασιλικά ζεύγη του Βελγίου, της Ολλανδίας, της Σουηδίας, τον πρίγκιπα Μιχαήλ της Ελλάδος και της Δανίας με τη σύζυγό του Μαρίνα Καρέλλα, τον Αλέξανδρο της Γιουγκοσλαβίας με την πριγκίπισσα Αικατερίνη, τον Μέγα Δούκα του Λουξεμβούργου, Ερρίκο, τον πρίγκιπα Χάακον της Νορβηγίας και τη σύζυγό του κ.ά. Με απόσταση λεπτών και συνοδεία περιπολικών, μαύρα τζιπ και βαν αποβίβαζαν στη Μητρόπολη υψηλούς προσκεκλημένους, συγγενείς των Γλύξμπουργκ και όχι μόνον. Μεγάλος απών μόνον ο πρίγκιπας Ουίλιαμ. Απούσες και οι ελληνικές σημαίες. Δεν υπήρχαν πουθενά ίσως για να μην κυματίζουν μεσίστιες.
Ποιοι έδωσαν το «παρών»
Από τα 12 κράτη της Γηραιάς Ηπείρου όπου επιβιώνει ο θεσμός της συνταγματικής μοναρχίας, μέλη 11 εξ αυτών έδωσαν το «παρών» στην Αθήνα στο ύστατο χαίρε προς τον τελευταίο Ελληνα τέως βασιλιά. Ηταν οι τελευταίες τιμές που θα δεχόταν ο Κωνσταντίνος, ο οποίος παρέμεινε για ελάχιστο χρονικό διάστημα στον θρόνο και έζησε μακριά από τη χώρα για πολλά χρόνια. Ηταν το τελευταίο κόκκινο χαλί της πορείας του, πάνω από το οποίο πέρασε το φέρετρό του για να φτάσει στα βασιλικά κτήματα στο Τατόι. Το θερμότερο χειροκρότημα βέβαια από τον κόσμο ήταν προς το πρόσωπο της χήρας του εκλιπόντος, την Αννα-Μαρία, που έφτασε τελευταία στον ναό και την υποδέχθηκαν τα παιδιά και τα εγγόνια της. Στράφηκε με τον Παύλο να χαιρετήσει τον κόσμο που φώναζε το όνομά της. Τόσο εκείνοι όσο και η Σοφία, η Ειρήνη, ο Νικόλαος, η Αλεξία, η Θεοδώρα και ο Φίλιππος, τα παιδιά τους και οι σύζυγοί τους δέχθηκαν ειλικρινείς εκδηλώσεις αγάπης από τους παρισταμένους.
Το πιο εντυπωσιακό στη χθεσινή κηδεία, αυτό που προκάλεσε έκπληξη σε εγχώριους σχολιαστές ακόμα και στους ξένους δημοσιογράφους, δεν ήταν βεβαίως οι αναμενόμενες βασιλικές αφίξεις αλλά η απρόσμενα μεγάλη προσέλευση χιλιάδων απλών πολιτών. Στις εννέα το πρωί, η ουρά ξεκινούσε από την πλατεία Μοναστηρακίου και την ώρα της εξοδίου είχαν πλημμυρίσει όλα τα γειτονικά στενά. Στο προαύλιο της Μητρόπολης γινόταν κυριολεκτικά το αδιαχώρητο. Ανθρωποι από όλη την Ελλάδα και από κάθε γωνιά της Αττικής άρχισαν να συγκεντρώνονται προτού χαράξουν οι πρώτες αχτίδες για να προσκυνήσουν το φέρετρό του. Η Θέκλα Μαυροειδή μπήκε από τους πρώτους στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ελευθερίου πλάι στη Μητρόπολη στις 4.20 π.μ. «Οταν ήρθαμε εδώ τα ξημερώματα, ακόμα υπήρχε το πιεστικό μηχάνημα που καθάριζε με νερό τους δρόμους. Ευτυχώς που ήμασταν τόσο νωρίς διότι είδαμε να φτάνει η σορός λίγο πριν από τις έξι το πρωί και σε περίπου τριάντα λεπτά είχαμε καταφέρει να μπούμε στο παρεκκλήσιο. Αντίθετα, όλοι όσοι ήρθαν μετά τις 9.30 δεν κατάφεραν να εισέλθουν. Είναι ντροπή που δεν δόθηκε το δικαίωμα το προσκύνημα να διαρκέσει πιο πολύ, να μπορέσει ο κόσμος που ήρθε από μακριά να τον αποχαιρετίσει. Ποιος να πρωτοπρολάβει μέσα σε 4 ώρες;» είπε στην «Κ».
Οι συγκεντρωμένοι για το λαϊκό προσκύνημα φαίνεται να συνέρρευσαν από διαφορετικές κοινωνικές «αφετηρίες».
Ο κόσμος, πάντως, μόνον με όχλο δεν έμοιαζε. Στην πλειονότητά τους ήταν άνθρωποι που στέκονταν υπομονετικά πάνω από δυόμισι ώρες για να πλησιάσουν το παρεκκλήσιο. Αν κάποιοι περίμεναν πως τον Κωνσταντίνο θα αποχαιρέτιζε μόνον μια χούφτα γραφικών νοσταλγών με κορνιζαρισμένα πορτρέτα του στα χέρια, πανό από τη Μάνη και σημαίες με στέμματα, έπεσαν έξω. Οχι πως δεν υπήρχαν και οι τελευταίοι, σίγουρα όμως δεν έδιναν αυτοί τον τόνο. Οι συγκεντρωμένοι φαίνεται να συνέρρευσαν από διαφορετικές κοινωνικές «αφετηρίες», από μια γκάμα που απλωνόταν από την παραδοσιακή λαϊκή δεξιά της ελληνικής περιφέρειας ως την αστική μεσαία και ανώτερη τάξη. Παρά τις διαφορές τους, ωστόσο, οι τελευταίοι ενώθηκαν από δύο στοιχεία, πολύ φανερά αν έπιανε κανείς κουβέντα μαζί τους. Το πρώτο ήταν ότι «κληρονόμησαν» τη συμπάθεια προς τη βασιλεία από την οικογένειά τους ή τον τόπο καταγωγής τους. Το δεύτερο είναι η απογοήτευση κατά της κυβέρνησης. Μιλώντας στην «Κ» κάποιοι εξ αυτών δεν έκρυψαν την πικρία και τον θυμό τους για το γεγονός ότι ο τελευταίος Ελληνας μονάρχης δεν κηδεύθηκε δημοσία δαπάνη και δεν του αποδόθηκαν οι δέουσες τιμές αρχηγού κράτους. «Είναι κρίμα που ο πρωθυπουργός γύρισε την πλάτη σε μια ευκαιρία να δείξει μεγαθυμία και ενότητα με στόχο να κερδίσει το κεντρώο πολιτικό ακροατήριο. Απ’ ό,τι βλέπετε γύρω σας και αυτοί που τιμούν ένα κεφάλαιο της ελληνικής Ιστορίας, το οποίο δεν ξεκίνησε αλλά τελείωσε στον Κωνσταντίνο, δεν είναι τόσο λίγοι όσο νομίζει. Αν η Δημοκρατία μας είναι θεμελιωμένη, γιατί φοβάται έναν νεκρό;», σχολίασε στην «Κ» ένας κύριος που προτίμησε να κρατήσει την ανωνυμία του.
Τίτλοι τέλους του θεσμού
Ορισμένοι δεν δίστασαν μάλιστα να εκφράσουν τα αρνητικά τους συναισθήματα κατά την έλευση του αντιπροέδρου Παναγιώτη Πικραμμένου, ο οποίος εκπροσώπησε την κυβέρνηση με την υπουργό Πολιτσμού Λίνα Μενδώνη. Σε αντίθεση, ο Αντώνης Σαμαράς καταχειροκροτήθηκε ως έχων το θάρρος να δώσει το «παρών» στην κηδεία όπου ήταν αναιμική η παρουσία του πολιτικού κόσμου. Κανείς δεν μπορεί να πει ότι υπήρξε γενικά φανατισμός, ή και ακρότητες στο πλήθος. Ολες οι γενιές ήταν εκεί ακόμα και πολύ νεαρά παιδιά όπως ο Στέφανος, ο Νίκος και ο Παναγιώτης, φοιτητές Πολιτικών Επιστημών που περίμεναν τρεις ώρες να προσκυνήσουν. Το πιο ενδιαφέρον που αποκόμιζε κανείς μιλώντας με συγκεντρωμένους ήταν πως δεν είχαν τόσο προσωπολατρία στον ίδιο τον Κωνσταντίνο (όπως βλέπει κανείς σε κηδείες ξένων μοναρχών) αλλά αναφέρονταν στη βασιλεία εν συνόλω σε μια αποτίμηση σε βάθος χρόνου, σαν να μην έλεγαν αντίο σε έναν άνθρωπο, αλλά να έβλεπαν τους τίτλους τέλους ενός θεσμού.
Στιγμές έντασης δεν υπήρξαν. Προέκυψαν μόνον για λίγο όταν η αστυνομία ανακοίνωσε ότι θα σταματήσει το προσκύνημα για να αρχίσει η εξόδιος ή όταν απλοί πολίτες στρίμωχναν τους Ελληνες και τους ξένους δημοσιογράφους που πάλευαν να κάνουν τη δουλειά τους υπό αντίξοες συνθήκες. Μέλη από τηλεοπτικά συνεργεία από την Ισπανία αγανάκτησαν από το γεγονός ότι πολίτες έπαιρναν θέσεις εκεί όπου έπρεπε να είναι μόνον άνθρωποι του Τύπου. Εικονολήπτες από μεγάλα πρακτορεία όπως το Reuters κάλυπταν επίσης την τελετή όπως άλλωστε και το κρατικό κανάλι της Δανίας. Για μια ημέρα, η προσοχή της Ευρώπης στράφηκε και στην Ελλάδα, θυμίζοντάς μας ότι οι βασιλικοί οίκοι είναι συγκοινωνούντα δοχεία και πως υπάρχει η βασιλική υψηλή διπλωματία, είτε είναι κάτι που μας αρέσει είτε όχι.
«Δεν είναι αυτό το τέλος, πατέρα»
Η κορύφωση της συγκίνησης ήρθε με τον λόγο του Παύλου, που αναμεταδόθηκε από τα μεγάφωνα της Μητρόπολης. Στάθηκε μπροστά από το φέρετρο του Κωνσταντίνου, στολισμένο με τα παράσημα και το χρυσό ολυμπιακό μετάλλιο της ιστιοπλοΐας του 1960 και είπε μεταξύ άλλων: «Δεν είναι αυτό το τέλος, πατέρα. Θα ζεις πάντα στη σκέψη μας και στην καρδιά μας. Οπως συμβαίνει σε κάθε ελληνική οικογένεια όταν χάνει ό,τι πιο αγαπητό και ό,τι πιο πολύτιμο έχει στη ζωή της. Ο Θεός σε αξίωσε να αφήσεις την τελευταία σου πνοή στην πατρίδα. Εμείς, τα παιδιά σου, τα εγγόνια σου που είναι το μέλλον της οικογενείας, θα προσφέρουμε για πάντα στην Ελλάδα. Καλό ταξίδι πατέρα». Εκλεισε με σπασμένη φωνή και έκανε πολλούς να βουρκώσουν. Στην εκκλησία εισήλθαν για την τελετή μόνον 187 καλεσμένοι, εκ των οποίων περίπου 60 Ελληνες. Ανάμεσά τους κάποιοι από τους συμμαθητές του Κωνσταντίνου στα Ανάβρυτα, επιχειρηματίες, εφοπλιστές και φίλοι της οικογενείας. Το πλήθος άρχισε να φυλλορροεί σταδιακά αφότου βγήκε το φέρετρο και αναχώρησαν ένας ένας οι υψηλοί προσκεκλημένοι με αυτοκινητοπομπή για το Τατόι. «Σήμερα δεν μπορούμε να πλησιάσουμε τον τάφο του, όμως θα πάμε τις επόμενες ημέρες όταν οι συνθήκες θα είναι καλύτερες», έλεγαν όλοι όσοι ρωτούσα για το αν θα αποτολμήσουν να φτάσουν έως την τελευταία κατοικία. Η αλήθεια είναι ότι η πρόσβαση στα βασιλικά κτήματα ήταν δύσκολη, καθώς η κίνηση στους δρόμους αλλά και τα μέτρα ασφαλείας δεν θα τους επέτρεπαν να ακολουθήσουν την πομπή, ενώ θα έπρεπε να αφήσουν το αυτοκίνητο εκτός των πυλών του Τατοΐου και να περπατήσουν για 2-3 χιλιόμετρα. Εκεί, στο Τατόι, οι γιοι και οι εγγονοί του Κωνσταντίνου μετέφεραν το φέρετρο μέχρι τον ναό της Αναστάσεως. Η οικογένεια είχε την επιθυμία η τελευταία πράξη να μη γίνει με τηλεοπτική κάλυψη. Ο Κωνσταντίνος ετάφη πλάι στον πατέρα του Παύλο και τη μητέρα του Φρειδερίκη. Ας ευχηθούμε ότι θα αναπαυθεί εν ειρήνη δίχως τους βανδαλισμούς που κατά καιρούς έχουν γίνει σε βασιλικά μνήματα, όταν άνθρωποι φανατισμένοι προσπάθησαν με σουγιάδες να βγάλουν ακόμη και το μέταλλο από τα εγχάρακτα γράμματα στις ταφόπλακες. Η αναμενόμενη συνολική ανάπλαση του Τατοΐου, με σεβασμό στην ιστορία του, ώστε να αναζωογονηθεί η καμένη γη και να αποκατασταθεί το κτιριακό απόθεμα θα είναι μια απόδειξη πολιτικού πολιτισμού, αυτού που η Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία θέλει να καυχιέται ότι έχει κατακτήσει.