Από το 1923 η Τουρκία έχει δώσει «κατασκευαστική αμνηστία» 23 φορές. Το ένα τρίτο των ρυθμίσεων αυτών θεσπίστηκε επί των ημερών του σημερινού της προέδρου, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.
Η τελευταία μόλις το 2018 (στην οποία εντάχθηκαν 7,5 εκατ. κτίρια), λίγο πριν από τις προηγούμενες προεδρικές και βουλευτικές εκλογές. Περί τα 75.000 κτίρια είχαν λάβει «κατασκευαστική αμνηστία» στις σεισμόπληκτες περιοχές, όπως ανέφερε σε συνέντευξή της στο BBC η επικεφαλής της τουρκικής Ενωσης Επιμελητηρίων Μηχανικών. Στην περιφέρεια της Σμύρνης, που χτυπήθηκε από ισχυρό σεισμό το 2020, έχουν νομιμοποιηθεί 672.000 κτίρια.
Και η επόμενη σκέψη έρχεται σχεδόν αυτόματα: τι γίνεται στην Ελλάδα; Σύμφωνα με στοιχεία από την ψηφιακή βάση που διαχειρίζεται το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος για λογαριασμό του υπουργείου Περιβάλλοντος, τα αυθαίρετα που έχουν δηλωθεί και νομιμοποιηθεί από το 2011 έως σήμερα ξεπερνούν πλέον τα 2 εκατομμύρια. Από αυτά, περίπου το ένα τέταρτο (530.000) είναι τα λεγόμενα «κατηγορίας 5», δηλαδή κτίρια που χτίστηκαν χωρίς οικοδομική άδεια ή έχουν μεγάλες πολεοδομικές παραβάσεις. Κατά πόσο έχουν ελεγχθεί τα κτίρια αυτά;
Ας πάρουμε την ιστορία από την αρχή. Από τη μεταπολίτευση έχουν γίνει εννέα ρυθμίσεις για «νομιμοποίηση» αυθαιρέτων, οι τρεις τελευταίες (νόμοι 4014/11, 4178/13, 4497/17) την προηγούμενη δεκαετία. Οι νόμοι αυτοί είχαν κατά βάση εισπρακτική λογική και δεν επεκτάθηκαν σε άλλα ζητήματα. Ο ν. 4014 προέβλεψε ανάμεσα στα πλείστα όσα δικαιολογητικά έπρεπε να υποβάλει ένας μηχανικός, το «δελτίο δομικής τρωτότητας». Πρόκειται για ένα έντυπο στο οποίο ο μηχανικός καλούνταν να καταγράψει ορισμένα βασικά στοιχεία για το κτίριο (λ.χ. ηλικία, είδος κατασκευής, κατάταξη περιοχής στον αντισεισμικό κανονισμό) με σκοπό να κατατάξει το κτίριο σε μια από τρεις κατηγορίες, ανάλογα με την τρωτότητά του. Το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, παρότι είχε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των ρυθμίσεων αυτών, είχε διαφοροποιήσει από τότε τη θέση του, επισημαίνοντας ότι το δελτίο είναι «ένα τυπικό στοιχείο καταγραφής και πληροφορίας προς μελλοντική επεξεργασία (…) το οποίο δεν σχετίζεται με οποιοδήποτε επιστημονικό αποτέλεσμα έχει μια μελέτη για τη στατική επάρκεια των κτιρίων» (Αύγ. 2012).
Λίγα χρόνια αργότερα, με τον ν. 4178 το υπουργείο Περιβάλλοντος προέβλεψε ένα νέο στάδιο στη διαδικασία: μετά τη σύνταξη του δελτίου τρωτότητας, προέβλεψε την εκπόνηση μελέτης στατικής επάρκειας για δύο κατηγορίες κτιρίων. Τα κτίρια που είναι ζωτικής σημασίας για την πολιτική προστασία (λ.χ. νοσοκομεία, δίκτυα παραγωγής ενέργειας) και τα κτίρια «που η τυχόν κατάρρευσή τους έχει μεγάλες συνέπειες» (ΦΕΚ405Β/2014). Στη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται βιομηχανίες, ξενοδοχεία, πολιτιστικές εγκαταστάσεις, εμπορικά κέντρα και γενικώς κλειστοί χώροι συνάθροισης κοινού. Εξαιρέθηκαν όμως τα κτίρια που είναι προγενέστερα του 1983.
Τέλος, πριν από μια πενταετία, ο ν. 4497 ήρθε να εξειδικεύσει ακόμη περισσότερο τη διαδικασία, επεκτείνοντας τις περιπτώσεις στις οποίες ήταν υποχρεωτική η μελέτη στατικής επάρκειας. Ετσι λοιπόν η μελέτη έπρεπε να γίνεται σε όσα κτίρια ο μηχανικός είχε κατατάξει (μέσω του δελτίου δομικής τρωτότητας) σε υψηλή προτεραιότητα, σε όλα τα κτίρια που ήταν εξ ολοκλήρου αυθαίρετα και σε κάποιες κατηγορίες κτιρίων (όπως τα κτίρια συνάθροισης κοινού). Η μελέτη έπρεπε να εκπονηθεί σε προθεσμία 3 ή 5 ετών, ανάλογα με τη σπουδαιότητα του κτιρίου (ΦΕΚΒ 1643/18). Ο νόμος προέβλεψε ότι, εφόσον διαπιστωνόταν στατική ανεπάρκεια, ο ιδιοκτήτης υποχρεούνταν σε διάστημα 3 ετών να προχωρήσει στην εκπόνηση μελέτης επεμβάσεων και να την εφαρμόσει.
Μόνο που τα κενά στη διαδικασία αυτή είναι πολλά και κρίσιμης σημασίας.
1. Πολλοί «μάχιμοι» μηχανικοί με τους οποίους μίλησε η «Κ» ανέφεραν ότι ήταν κοινή πρακτική στα δελτία δομικής τρωτότητας τα κτίρια να μην καταγράφονται ως «υψηλής προτεραιότητας». Αιτία, η πίεση που υφίσταντο οι μηχανικοί από τους ιδιοκτήτες, καθώς η μελέτη στατικής επάρκειας απαιτεί χρόνο και, κυρίως, χρήμα.
2. Ολα τα κτίρια προ του 1983 (κατηγορίες 1 και 2, στη διαδικασία νομιμοποίησης) έχουν εξαιρεθεί. Πρόκειται για τα κτίρια που είναι πιο επισφαλή, επειδή ανεγέρθηκαν με πολύ παλαιότερους αντισεισμικούς κανονισμούς.
3. Η νομιμοποίηση δεν είχε ως προϋπόθεση την ολοκλήρωση της μελέτης στατικής επάρκειας (όπου αυτή προβλεπόταν). Αντίθετα δινόταν προθεσμία μερικών ετών για την κατάθεσή της. Αυτό σημαίνει ότι το αυθαίρετο μπορούσε εν τω μεταξύ να αλλάξει χέρια, εν αγνοία του ιδιοκτήτη για αυτή την υποχρέωση.
Ο έλεγχος δεν ήταν υποχρεωτικός για τη νομιμοποίηση, ενώ για τη διενέργειά του δίνονται διαρκώς παρατάσεις.
4. Οι προθεσμίες υποβολής όλων των απαραίτητων δικαιολογητικών (μεταξύ των οποίων και η μελέτη στατικής επάρκειας) παρατείνεται συνεχώς. Στις 23 Δεκεμβρίου 2022, με μια ρύθμιση σε νομοσχέδιο για τον κορωνοϊό (ν. 5507/22), η προθεσμία παρατάθηκε έως τις 31.12.2024. Η προθεσμία αυτή αφορά και όσες δηλώσεις υποβλήθηκαν όχι μόνο στον νόμο του 2017, αλλά και στον προγενέστερο, του 2013 (ο νόμος του 2011 ακυρώθηκε από το ΣτΕ και οι δηλώσεις του «μεταφέρθηκαν» στον νόμο του 2013).
5. Η νομοθεσία δεν προβλέπει κάποια συνέπεια ούτε για τα αυθαίρετα «υψηλής προτεραιότητας» (μέσω του δελτίου δομικής τρωτότητας) ούτε και όσα κριθούν προβληματικά, μέσω της μελέτης στατικής επάρκειας. Με άλλα λόγια, η νομιμοποίηση δεν ανακαλείται.
6. ∆εν υπάρχει κανένας έλεγχος, ούτε ο προβλεπόμενος από τη νομοθεσία δειγματοληπτικός, ως προς το τι έχει δηλωθεί από τους μηχανικούς στις διαδοχικές νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων. Το επιβεβαίωσε η ομοσπονδία των μηχανικών του Δημοσίου (ΠΟΕΜΔΥΔΑΣ) στα μέσα της προηγούμενης χρονιάς. Οι δε κυρώσεις προς τους μηχανικούς που… τυχαία θα εντοπιστούν να παρανομούν είναι αμελητέες.
7. Και το κυριότερο, κανείς δεν παρακολουθεί πόσα δελτία δομικής τρωτότητας ή μελέτες στατικής επάρκειας υποβάλλονται. Αυτό σημαίνει ότι δεν ελέγχεται η υποχρέωση που έθεσε ο τελευταίος νόμος για ενίσχυση των κτιρίων που βρέθηκαν προβληματικά μέσα σε διάστημα τριών ετών. Και ευρύτερα, ότι δεν επηρεάζονται με κάποιο τρόπο τα σχέδια πολιτικής προστασίας στις περιοχές με μεγάλο αριθμό ευάλωτων αυθαιρέτων.
«Προφανώς η αυθαίρετη δόμηση στην Ελλάδα δεν έχει καμία σχέση με εκείνη της Τουρκίας», εξηγεί ο Αναστάσιος Σέξτος, καθηγητής αντισεισμικής μηχανικής στο ΕΜΠ και στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ. «Η ποιότητα των κατασκευών στην Ελλάδα μπορεί να είναι κατά τεκμήριο σαφώς καλύτερη αυτής των κτιρίων στην Τουρκία, όμως ο εφησυχασμός είναι ανεπίτρεπτος. Κάθε φορά που ο σεισμός έγινε κοντά στα αστικά κέντρα (Θεσσαλονίκη 1978, Αλκυονίδες/Αθήνα 1981, Καλαμάτα 1986, Αίγιο 1995, Πάρνηθα/Αθήνα 1999) υπήρξαν καταρρεύσεις και χάθηκαν ζωές. Περαιτέρω, ο τρόπος που έγινε η νομιμοποίηση αυθαιρέτων στη χώρα μας ακολούθησε τον γενικό κανόνα πως… στην Ελλάδα είσαι ό,τι δηλώσεις. Και σαν να μην έφθανε αυτό, οι νόμοι έδωσαν στους ιδιοκτήτες αυθαιρέτων την ευελιξία να αναβάλουν όσο μπορούν τη διερεύνηση της στατικής επάρκειας του ακινήτου τους και την εφαρμογή ενισχύσεων, όπου χρειάζονται. Κατά τη γνώμη μου, όλη η προσέγγιση είναι προβληματική. Ας μην ξεχνάμε ότι η αυθαίρετη δόμηση (είτε ως πρόχειρη κατασκευή, προσθήκη ορόφου, δόμηση σε ακατάλληλα εδάφη – ρέματα) συνήθως αφορά τα χαμηλά οικονομικά στρώματα τα οποία δεν έχουν ούτως ή άλλως την οικονομική δυνατότητα να καλύψουν εκ των υστέρων το κόστος της στατικής αναβάθμισης. Επιπλέον, η νομιμοποίηση αυθαιρέτων δίνει στον πολίτη την εντύπωση ότι δεν δεσμεύεται από τους κανόνες. Είναι σαν να “γράφεις” για υπερβολική ταχύτητα και κάθε δύο χρόνια να σβήνεις όλες τις κλήσεις, ελπίζοντας ότι δεν θα συμβεί σοβαρό τροχαίο».
To TEE
«Η πραγματικότητα είναι ότι δεν έχει προβλεφθεί ένας μηχανισμός ώστε να γνωρίζουμε εύκολα πόσα δελτία δομικής τρωτότητας και μελέτες στατικής επάρκειας έχουν υποβληθεί. Είναι ένα ζήτημα που μας απασχολεί και σκοπεύουμε να το διερευνήσουμε», λέει ο Γιώργος Στασινός, πρόεδρος του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας. «Κατά τη γνώμη μου, τα βασικότερα προβλήματα είναι δύο: πρώτον, η απαλλαγή των κτιρίων που ανεγέρθηκαν πριν από το 1983 από την υποχρέωση εκπόνησης μελέτης στατικής επάρκειας. Πρόκειται για τα κτίρια που έχουν χτιστεί με παλαιότερους αντισεισμικούς κανονισμούς και είναι δυνητικά τα πιο επικίνδυνα. Θα έπρεπε με κάποιον τρόπο, έστω και εκ των υστέρων, αυτό να επανεξεταστεί. Κατά δεύτερον, θα πρέπει να εξεταστεί αν εκπονήθηκε μελέτη στατικής επάρκειας για όλα τα νομιμοποιημένα κτίρια συνάθροισης κοινού, όπως τα ξενοδοχεία. Για όσες περιπτώσεις αυτό δεν έχει γίνει, θα πρέπει να τεθεί χρονικός περιορισμός που να μην παρατείνεται».
«Οταν συζητούνταν ο ν. 4495 στη Βουλή, είχε γίνει μεγάλη συζήτηση για τις μελέτες στατικής επάρκειας. Υπήρχαν πολλές αντιδράσεις από φορείς –λ.χ. ενώσεις ιδιοκτητών– που ζητούσαν η υποχρέωση να απαλειφθεί», λέει ο Γιώργος Μπαρδάκης, πρόεδρος του Συλλόγου Πολιτικών Μηχανικών Ελλάδας. «Τελικά η υποχρέωση προβλέφθηκε αλλά με πολλές εξαιρέσεις. Για παράδειγμα, εμείς ζητούσαμε η μελέτη στατικής επάρκειας να γίνεται σύμφωνα με τον Κανονισμό Επεμβάσεων (ΚΑΝΕΠΕ), που είναι ένα σύγχρονο επιστημονικό κείμενο που προέκυψε έπειτα από χρόνια μελέτης. Τελικά αυτό έγινε προαιρετικό, δόθηκε η δυνατότητα να ελεγχθεί ένα παλιό κτίριο σύμφωνα με τους κανονισμούς που ίσχυαν την εποχή που χτίστηκε. Αυτό βέβαια είναι σαν να αρρωστήσει ο πατέρας μου και να τον πάω στον παιδίατρο. Επίσης εξαιρέθηκαν πολλές αυθαιρεσίες από την υποχρέωση εκτίμησης της στατικής τους επάρκειας, λ.χ. οι πρόβολοι (μπαλκόνια), κάτι που δεν το βρίσκω εύστοχο».
Tα ξενοδοχεία
Πόσο επικίνδυνα είναι τελικά τα αυθαίρετα; «Θέλω να πιστεύω ότι ακόμη και αυτοί που έχτιζαν παράνομα δεν ήταν δολοφόνοι. Δεν μπορώ να πιστέψω ότι, ειδικά σε μεγάλα κτίρια όπως τα ξενοδοχεία, κάποιος θα έχει υποβαθμίσει τη στατική τους επάρκεια. Η αλήθεια όμως είναι πως δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι», καταλήγει ο κ. Μπαρδάκης.
«Το “αυθαίρετο” είναι ένας νομικός ορισμός. Επί χούντας μπορούσες να χτίσεις νόμιμα ένα ξενοδοχείο πάνω στην άμμο με την έγκριση του ΕΟΤ. Αυτό δεν σήμαινε απαραίτητα ότι θα ήταν και ασφαλές», εκτιμά ο Μανώλης Βουγιούκας, επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ. «Αναλόγως, ένας πολίτης που έχει εκδώσει οικοδομική άδεια μπορεί να υλοποιήσει φτωχά τη μελέτη, ή να χρησιμοποιήσει χαμηλής ποιότητας υλικά. Κατ’ αρχάς, λοιπόν, είναι θέμα παιδείας και κατά δεύτερον, ελέγχων. Ειδικά τα αυθαίρετα, κατά τη γνώμη μου, θα έπρεπε να ελέγχονται όλα πριν νομιμοποιηθούν. Δεν νοείται ως έλεγχος η συμπλήρωση ενός εντύπου, πρέπει να γίνει ενεργή αποτίμηση. Επιπλέον, πρέπει τα στοιχεία των ελέγχων αυτών να είναι δημόσια. Να χρησιμοποιούνται από την πολιτεία για να καταταχθεί το ακίνητο σε κλάσεις, όπως γίνεται σήμερα από ενεργειακή άποψη, να καθοριστεί το επιτρεπόμενο ενοίκιο, κ.λπ. Πρέπει να βρούμε τρόπους ώστε να βελτιώσουμε τη γνώση των πολιτών για την αξία της καλής κατασκευής και της συντήρησής της».
Οι αριθμοί
2.106.181 δηλώσεις αυθαιρέτων έχουν υποβληθεί από το 2011 έως τις 14/2/23.
3.069.165 δηλώσεις μεταβίβασης έχουν εκδοθεί την ίδια περίοδο.
530.000 αυθαίρετα ανήκουν στην κατηγορία 5, δηλαδή έχουν ανεγερθεί χωρίς οικοδομική άδεια ή έχουν μεγάλες πολεοδομικές
παραβάσεις.
9 ρυθμίσεις για τη νομιμοποίηση αυθαιρέτων έχουν γίνει από το 1975 έως σήμερα. Στοιχεία σε ψηφιακή βάση δεδομένων υπάρχουν μόνο για τις τελευταίες τρεις.
Η νομιμοποίηση αυθαιρέτων της κατηγορίας 5, αλλά και όσων αφορούν κτίρια συνάθροισης κοινού, θα έπρεπε να συνοδεύεται από μελέτη στατικής επάρκειας. Δεν υπάρχει εικόνα για το πόσες έχουν έως σήμερα υποβληθεί.