Ο Νταρόν Ατζέμογλου βρίσκεται εδώ και χρόνια στο πάνθεον της οικονομικής επιστήμης. Κάτοχος του John Bates Clark Medal, του κορυφαίου διεθνούς βραβείου για οικονομολόγους κάτω των 40 ετών, συγγραφέας (μαζί με τον Τζέιμς Ρόμπινσον) του μπεστ σέλερ «Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη;», εξέδωσε μόλις τον περασμένο μήνα το νέο του βιβλίο, «Power and Progress».
Γραμμένο με τον Σάιμον Τζόνσον, το σχεδόν 600 σελίδων έργο εξετάζει σε βάθος μιας χιλιετίας την ιστορία της εξέλιξης της τεχνολογίας και το πώς καθόρισε τις οικονομικές σχέσεις της κάθε εποχής. Στην αποκλειστική αυτή συνέντευξη με την «Κ», ο Τουρκοαμερικανός καθηγητής επιχειρεί να εξηγήσει γιατί η γενική ευημερία δεν είναι αυτόματο προϊόν των αλμάτων της τεχνολογίας.
«Δεν ξέρω γιατί το πήραμε ως δεδομένο ότι η τεχνολογική ανάπτυξη είναι συνώνυμη της προόδου», λέει ο Ατζέμογλου. «Εχουμε χρησιμοποιήσει την επιστημονική μας γνώση για να φτιάξουμε πολύ προηγμένους τρόπους να σκοτώνουμε και να δηλητηριάζουμε ο ένας τον άλλον, να παραπλανούμε ο ένας τον άλλον, να οικοδομούμε συστήματα καταπίεσης και ελέγχου. Δεν είναι, συνεπώς, αυτονόητο ότι νέες τεχνολογίες που προκύπτουν θα είναι προς όφελος του λαού».
Ο λόγος που οι δύο έννοιες έχουν συγχωνευθεί στο συλλογικό φαντασιακό, λέει ο φημισμένος οικονομολόγος, είναι διττός: «Ο πρώτος είναι ότι σήμερα ζούμε απείρως πιο άνετα, απολαμβάνουμε καλύτερη υγεία και μεγαλύτερη ευημερία σε σύγκριση με τους προγόνους μας προ 300 ετών – και αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην εφαρμογή επιστημονικών μεθόδων στη διαδικασία παραγωγής και σε άλλα πεδία. Εχουμε δημιουργήσει πολύ καλύτερα εργαλεία, αντιβιοτικά και μέτρα καταστολής μολυσματικών ασθενειών, καλύτερες υποδομές κ.ο.κ. Ακόμη και αυτό, βέβαια, τείνει να παρερμηνεύεται, να γίνεται αντιληπτό ως μια αυτόματη διαδικασία. Στο βιβλίο μας, αφηγούμαστε αυτήν την ιστορία προόδου, δίνοντας έμφαση στο γεγονός ότι δεν συνέβη αυτόματα, αλλά ήταν προϊόν μιας κατεύθυνσης που δόθηκε στην τεχνολογία και της ανάπτυξης συγκεκριμένων θεσμών, που αμφότερες ήταν επίμαχες και δόθηκαν αγώνες για να πάρουν τη μορφή που πήραν».
Η ιδεολογία και η μαγεία
Ο δεύτερος λόγος που η εξέλιξη της τεχνολογίας έχει ταυτιστεί με την πρόοδο, εξηγεί ο Ατζέμογλου, είναι «η ιδεολογία του τομέα της τεχνολογίας». Η ιδεολογία αυτή, σημειώνει, «έχει κυριεύσει τον δημόσιο διάλογο». Οι δημοσιογράφοι, ειδικότερα, είναι «μαγεμένοι» από αυτήν, με αποτέλεσμα «να θεωρούμε ότι κάθε νέα συσκευή, κάθε εργαλείο, κάθε αλγόριθμος θα λειτουργήσει προς το συμφέρον του ανθρώπου».
Στην εισαγωγή του «Power and Progress», ο Ατζέμογλου και ο Τζόνσον γράφουν ότι «οι άνθρωποι που λαμβάνουν τις μεγάλες αποφάσεις κωφεύουν ξανά απέναντι στον πόνο που προκαλείται στο όνομα της προόδου», κάνοντας έναν παραλληλισμό με τις πρώτες δεκαετίες της Βιομηχανικής Επανάστασης και τις άθλιες συνθήκες που επέβαλε στην εργατική τάξη. Ρώτησα τον καθηγητή του MIT πώς εξηγεί αυτή την κοινωνική διολίσθηση, μετά μια μακρά περίοδο βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου της μεγάλης πλειονότητας του πληθυσμού στη Δύση.
«Κατ’ αρχάς, η τρέχουσα συγκυρία της τεχνητής νοημοσύνης συνέπεσε με μια στιγμή αδυναμίας της δημοκρατίας, όπου δεν υπάρχουν στην αμερικανική πολιτική ισχυρές αντίρροπες δυνάμεις, για παράδειγμα ένα σθεναρό εργατικό κίνημα ή θεσμοί της κοινωνίας των πολιτών», απαντά. Σε αυτό το πλαίσιο, «ο τομέας της τεχνολογίας παρουσίασε το δικό του όραμα, το οποίο ήταν θελκτικό. Είναι ένα όραμα καινοτομίας χωρίς ελέγχους, δημιουργικής καταστροφής, όπου πολύ ευφυή άτομα προχωρούν γρήγορα, σπάνε ό,τι βρίσκεται στον δρόμο τους και αντικαθιστούν απαρχαιωμένες δομές με τις τεχνολογίες τους με τρόπο που ευνοεί το δημόσιο συμφέρον. Αυτό ήταν ανέκαθεν ένα ελκυστικό όραμα – αλλά ακόμη περισσότερο στις μέρες μας, σε μια εποχή όπου πιστεύουμε στις διαδικασίες της αγοράς και στην αυτόματη φύση της προόδου».
Εχουμε χρησιμοποιήσει την επιστημονική μας γνώση για να φτιάξουμε πολύ προηγμένους τρόπους να σκοτώνουμε ο ένας τον άλλον, να οικοδομούμε συστήματα καταπίεσης και ελέγχου.
Ο Ατζέμογλου επιμένει στον παραλληλισμό με την πρώιμη φάση της Βιομηχανικής Επανάστασης. «Είχαμε τότε την εμφάνιση ριζοσπαστικών νέων τεχνολογιών –το σύστημα εργοστασιακής παραγωγής, την ατμομηχανή, τον μηχανολογικό εξοπλισμό για την κλωστοϋφαντουργία– σε μια περίοδο που δεν υπήρχε θεσμική εκπροσώπηση των εργατών. Η νέα τάξη που είχε στα χέρια της αυτές τις τεχνολογίες ήταν άλλη από την παλαιά αριστοκρατία, αλλά είχε και αυτή μια πολύ συγκαταβατική, αρνητική στάση απέναντι στους εργάτες και στους φτωχούς. Αντίστοιχη στάση έχουν και οι ηγέτες του τομέα της τεχνολογίας σήμερα. Δεν βλέπουν τους εργαζομένους ως παραγωγικούς συντελεστές με πολύτιμες δεξιότητες· τους βλέπουν είτε ως υποψηφίους για αντικατάσταση από πιο αποτελεσματικές διαδικασίες παραγωγής είτε –ακόμη χειρότερα– ως πιθανές πηγές οχλαγωγικής διαταραχής έναντι της οποίας πρέπει να ληφθούν μέτρα προστασίας».
Ο Ατζέμογλου και ο Τζόνσον εκφράζουν τον φόβο ότι η χαλιναγώγηση της τεχνολογίας στην κατεύθυνση της διασποράς της ευημερίας ίσως να είναι πολύ πιο δύσκολη σήμερα σε σύγκριση με πριν από 200 χρόνια. «Το λέμε για δύο λόγους. Πρώτον, ο τεχνολογικός τομέας σήμερα έχει μεγαλύτερη κοινωνική ισχύ από ό,τι είχαν οι πρωταγωνιστές της Βιομηχανικής Επανάστασης – αλλά και οι τραπεζίτες έως το 2008. Δεύτερον, η τεχνητή νοημοσύνη εξελίσσεται ταχύτερα, άρα υπάρχει λιγότερος χρόνος προσαρμογής και ανάπτυξης αντίρροπων δυνάμεων».
Ποια είναι η δική του εμπειρία στις επαφές του με τους μεγιστάνες της τεχνολογίας; Είναι δεκτικοί στα επιχειρήματά του; Ή «εκνευρίζονται όταν κάποιος τούς αναδεικνύει εναλλακτικές» στο όραμά τους, όπως γράφουν οι δύο συγγραφείς στο «Power and Progress»;
Υπάρχουν πολλές διαφορετικές απόψεις στις τάξεις των ηγετών των νέων τεχνολογιών, επισημαίνει. «Σε γενικές γραμμές, πάντως, οι περισσότεροι ανησυχούν για την προοπτική αύξησης των ανισοτήτων που θα επιφέρει η τεχνολογική πρόοδος και τις εξεγέρσεις και τη δυσαρέσκεια που θα προκαλέσει, αντί να βλέπουν ένα διαφορετικό, καλύτερο μονοπάτι, όπου η τεχνολογία ενδυναμώνει τους εργαζόμενους. Αυτή η δεύτερη οπτική είναι ιδιαίτερα δυσεύρετη στους κύκλους αυτούς. Οταν, λοιπόν, κάποιοι εκτός της δικής τους κοινότητας, όπως ο Σάιμον (Τζόνσον) κι εγώ, τους μιλάμε γι’ αυτήν την εναλλακτική προσέγγιση, δεν είναι ιδιαίτερα δεκτικοί σε αυτήν».
«Μη αναγνώσιμες» τεχνολογίες
Ο συνάδελφος του Ατζέμογλου στο Τμήμα Οικονομικών του MIT, Ντέιβιντ Οτορ, μιλώντας προ ολίγων μηνών στην «Κ», αναφέρθηκε στην έννοια της «εEκδίκησης του Polanyi» – την αδυναμία μας να κατανοήσουμε τους τρόπους με τους οποίους «σκέφτεται» και δρα η προηγμένη τεχνητή νοημοσύνη. Πόσο προβληματικό είναι αυτό καθώς η τεχνολογία αυτή εμπλέκεται ολοένα και περισσότερο στη διαμόρφωση πολιτικής και στις ζωές μας;
«Είναι κάτι που ανησυχεί ιδιαιτέρως κάποια μέλη της κοινότητας της τεχνητής νοημοσύνης – ότι αυτά τα μοντέλα είναι μαύρα κουτιά, μερικές φορές οι ίδιοι οι άνθρωποι που τα σχεδίασαν δεν μπορούν να καταλάβουν τι κάνουν, και άρα είναι πολύ δύσκολο η λειτουργία τους να τεθεί στο κατάλληλο ρυθμιστικό πλαίσιο», απαντά ο διακεκριμένος ακαδημαϊκός.
Υπάρχει, όμως, ένα ακόμη μεγαλύτερο πρόβλημα που συνδέεται με τη «μη αναγνωσιμότητα» των μοντέλων, προσθέτει. «Η ιδιότητα αυτή μειώνει κατά πολύ την πιθανότητα να επιστρατευθούν με τρόπο που θα είναι συμπληρωματικός στη δραστηριότητα των ανθρώπων». Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί η ανθρώπινη νόηση, εξηγεί, είναι ότι «πρέπει να κατανοήσουμε κάτι ώστε να μπορέσουμε να το χρησιμοποιήσουμε επωφελώς. Η μη αναγνώσιμη τεχνητή νοημοσύνη δεν το επιτρέπει αυτό, συνεπώς δεν έχει μια αρχιτεκτονική που την καθιστά φυσικό συμπλήρωμα στην ανθρώπινη δραστηριότητα».
Προς μια αμερικανική κοινωνία δύο ταχυτήτων
Η συζήτηση στρέφεται στην αμερικανική πολιτική. Ο Τζο Μπάιντεν «έχει πολλά επιτεύγματα στο ενεργητικό του», λέει. «Η κυβέρνησή του είναι η πιο φιλεργατική από την εποχή του Φραγκλίνου Ρούζβελτ και έχει προωθήσει επιτυχώς νόμους-ορόσημα όπως το Inflation Reduction Act και το Chips Act (για την εγχώρια παραγωγή ημιαγωγών)». Επιπλέον, «εάν είναι κάποιος επιεικής, μπορεί να πει ότι (τα στελέχη του Λευκού Οίκου) αγωνίζονται να οικοδομήσουν μια διαφορετική οικονομική τάξη πραγμάτων, αντί του πλαισίου της απορρύθμισης που έχει επικρατήσει εδώ και περισσότερο από τέσσερις δεκαετίες».
Ωστόσο, όπως θεωρεί, κινούνται σε αυτήν την κατεύθυνση «χωρίς χάρτη, χωρίς να έχουν αναγκαστικά συνεκτικές ιδέες». Επιπλέον, σημειώνει, η κυβέρνηση Μπάιντεν «δεν έχει κάνει τίποτα» για να θέσει υπό έλεγχο τις οικονομικά και κοινωνικά προβληματικές συνέπειες της εξέλιξης των νέων τεχνολογιών. «Δεν έχουν ασχοληθεί αρκετά με τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της αυτοματοποίησης – και χωρίς αυτές, πώς μπορεί μια κυβέρνηση σήμερα να είναι πραγματικά φιλεργατική;».
Το ενδεχόμενο επιστροφής του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο τον γεμίζει τρόμο. Εκτιμά πως δεν θα συμβεί, ωστόσο παραδέχεται ότι ο κίνδυνος είναι σοβαρός, «ειδικά αν βυθιστεί σε ύφεση η αμερικα-
νική οικονομία».
«Το σημείο-κλειδί είναι ότι η προοδευτική Αριστερά στις Ηνωμένες Πολιτείες –εν μέρει και η κυβέρνηση Μπάιντεν– βλέπει το κίνημα του Τραμπ ως μια εκτροπή. Ο ίδιος ο Τραμπ είναι ένας άνθρωπος με αισχρές απόψεις για θέματα φύλου και φυλετικών διακρίσεων και χωρίς ιδιαίτερες γνώσεις. Αλλά υπάρχουν πολλοί υποστηρικτές του που ανήκουν στην εργατική τάξη, στους οποίους το Δημοκρατικό Κόμμα αδυνατεί να απευθυνθεί. Αυτό είναι τραγωδία. Με μια πραγματικά φιλεργατική ατζέντα, αντί της τρέχουσας εμμονής με θέματα κουλτούρας, θα τους προσεταιριζόταν». Αν η πολιτική οικονομία της τεχνολογίας δεν μεταβληθεί ουσιωδώς, ανησυχεί για το ενδεχόμενο η αναταραχή που θα προκληθεί να γεννήσει δημαγωγούς πολύ πιο δηλητηριώδεις από τον Τραμπ; «Αυτό που με κρατάει ξύπνιο τα βράδια είναι το γεγονός ότι κινούμαστε προς μια κοινωνία δύο ταχυτήτων. Δεν ξέρω τι μορφή θα πάρει – αλλά αυτό είναι που πραγματικά με ανησυχεί».
Η τουρκική οικονομία δεν ήταν ποτέ χειρότερα
Ο Ατζέμογλου, ο οποίος είναι αρμενικής καταγωγής, γεννήθηκε το 1967 στην Κωνσταντινούπολη. Σε πρόσφατη συνέντευξή του στους Financial Times, αναφέρθηκε στην περίοδο στα τέλη του στρατιωτικού καθεστώτος (1980-83), όταν ήταν ακόμη μαθητής: «Είδα ότι η Δημοκρατία δεν λειτουργούσε και ότι η οικονομία είχε προβλήματα». Πόσο διαφορετική είναι η κατάσταση σήμερα στην Τουρκία;
«Κοιτάξτε, είμαι επικριτής του Ερντογάν και θεωρώ ότι η τουρκική δημοκρατία βρίσκεται σε πολύ επικίνδυνο σημείο και η οικονομία είναι σε πολύ κακή κατάσταση. Αλλά η Τουρκία έχει κάνει σημαντική πρόοδο από την εποχή του στρατιωτικού καθεστώτος. Σήμερα, έχουμε μια κοινωνία στην οποία συνυπάρχουν και έχουν φωνή τόσο οι οπαδοί του κοσμικού εκσυγχρονισμού, σε κάποιο βαθμό, όσο και όσοι προέρχονται από τη συντηρητική ενδοχώρα. Δεν βλέπουμε ύφεση της έντασης μεταξύ των δύο στρατοπέδων – και ο Ερντογάν έχει εκμεταλλευθεί αυτήν την πόλωση. Αλλά δεν μπορούσαμε να είχαμε μείνει στάσιμοι στην τεχνητή πολιτική οικονομία που είχε δημιουργήσει το στρατιωτικό καθεστώς».
Αυτό που τον προβληματίζει περισσότερο με την παρούσα κατάσταση στη χώρα καταγωγής του είναι «η πλήρης απώλεια ανεξαρτησίας» των μέσων ενημέρωσης και της Δικαιοσύνης, αλλά και η καταστολή της δραστηριότητας των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών. Η καταστολή αυτή, όμως, «ήταν χειρότερη» την εποχή του πραξικοπήματος.
Από την άλλη, «στην οικονομία η κατάσταση είναι χειρότερη από τότε», σημειώνει, «και η διαφθορά έχει φτάσει σε αστρονομικά επίπεδα». Ο Ατζέμογλου εκτιμά πως δεν «επίκειται αναγκαστικά» μια χρηματοπιστωτική κρίση, αλλά ότι η Τουρκία έχει μια «μεγάλη ανισορροπία στο ισοζύγιο πληρωμών και έχει αρχίζει να ξεμένει από αποθεματικά», συνεπώς «κάποια στιγμή θα αντιμετωπίσει πρόβλημα».
«Το γεγονός ότι ο Ερντογάν διόρισε τον Μεχμέτ Σιμσέκ στο υπουργείο Οικονομικών και ότι ο νέος υπουργός διακήρυξε την επιστροφή στην ορθολογική οικονομική πολιτική –μια αιχμηρή τοποθέτηση, για την οποία τον συγχαίρω– είναι καλή είδηση. Αλλά εάν ήμουν επενδυτής, θα αναρωτιόμουν αν ο κ. Σιμσέκ θα έχει αρκετή εξουσία για να υλοποιήσει μια τέτοια πολιτική», παρατηρεί. «Ο Ερντογάν πρέπει πραγματικά να κάνει στην άκρη και να επιτρέψει την εφαρμογή των αναγκαίων δημοσιονομικών και νομισματικών μέτρων – και δεν είμαι σίγουρος ότι θα το κάνει».