Το πάθημα του «Ιανού» δεν έγινε μάθημα. Και οι κάτοικοι στις ίδιες περιοχές της Θεσσαλίας βρέθηκαν ξανά αντιμέτωποι με ένα απόκοσμο τοπίο. Αλλά όπως λέει και το ρητό «δεν μπορείς να κάνεις το ίδιο πράγμα ξανά και ξανά και κάθε φορά να περιμένεις διαφορετικά αποτελέσματα». Ο λόγος για την αλλαγή χρήσεων γης, τις κακές υποδομές και την αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων στη λάθος κατεύθυνση. Γιατί αναμφίβολα τα 800-900 ml βροχής που έφερε η κακοκαιρία «Daniel» μέσα σε ένα 24ωρο είναι κάτι πρωτόγνωρο, ωστόσο, αυτό αποτέλεσε, σύμφωνα με τους ειδικούς, τη χαριστική βολή σε φαινόμενα όπως η νομιμοποίηση αυθαιρέτων, η εκτός σχεδίου δόμηση και η απουσία χωροταξικών σχεδιασμών.
«Αν ανατρέξουμε κατά καιρούς σε χάρτες του ΄40 και του ΄50 και σε περιόδους πιο ήπιων πλημμυρών, περιοχές που πλημμύριζαν ήταν αυτές οι παλιές πλημμυρικές εκτάσεις που έχουν μετατραπεί σε αγροτικές».
«Τη δεκαετία του ’60-’70 που έγινε ο αναδασμός της γης και ξαναμοιράστηκαν τα χωράφια για να μεγαλώσουν οι κλήροι, ποτάμια ευθυγραμμίστηκαν, καναλοποιήθηκαν, πλημμυρικές εκτάσεις αποστραγγίστηκαν και μετατράπηκαν σε καλλιέργειες, υγρότοποι εξαφανίστηκαν και μικρότερα ρέματα επιχώθηκαν. Κι αν ανατρέξουμε κατά καιρούς σε χάρτες του ’40 και του ’50 και σε περιόδους πιο ήπιων πλημμυρών, περιοχές που πλημμύριζαν ήταν αυτές οι παλιές πλημμυρικές εκτάσεις που έχουν μετατραπεί σε αγροτικές», εξηγεί, μιλώντας στην «Κ», ο Θάνος Γιαννακάκης, περιβαλλοντολόγος και συντονιστής δράσεων για λύσεις βασισμένες στη φύση στη «WWF Ελλάς».
«Μεταξύ των Θεσσαλών ο “Ιανός” αναφέρεται χαϊδευτικά ως “θείος”, “νονός”, “άγιος”, γιατί φέρνει δώρα. Επωφελήθηκαν άνθρωποι που δεν είχαν ζημιές και δεν αποζημιώθηκαν άνθρωποι, οι οποίοι έπαθαν μεγάλες ζημιές».
Σε αυτό έρχονται να προστεθούν οι κακές υποδομές, όπως γέφυρες που σχεδιάστηκαν με άλλες προδιαγραφές πριν από 60 χρόνια και άλλες που εξακολουθούν να σχεδιάζονται χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η ραγδαία μεταβολή του κλίματος. Και κάπως έτσι η δυσάρεστη εμπειρία του Ιανού δεν λειτούργησε ως παράδειγμα προς αποφυγήν. Αντιθέτως, αρκετοί ήταν αυτοί που βάφτισαν τον «Ιανό»… «νονό».
«Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να μοιραστούν γρήγορα τα λεφτά. Π.χ. με τον “Ιανό” δόθηκαν 500 εκατομμύρια στην περιφερειακή ενότητα Καρδίτσας και γνωρίζω προσωπικά ότι πολλά από αυτά πήγαν σε ανθρώπους που δεν είχαν πρόβλημα για αυτό και μεταξύ των Θεσσαλών ο “Ιανός” αναφέρεται χαϊδευτικά ως «θείος», «νονός», «άγιος» γιατί φέρνει δώρα. Επωφελήθηκαν άνθρωποι που δεν είχαν ζημιές και δεν αποζημιώθηκαν άνθρωποι, οι οποίοι έπαθαν μεγάλες ζημιές», αναφέρει ο κ. Γιαννακάκης.
Μελέτες copy paste και fast track διαδικασίες
Αλλά και σε επίπεδο έργων έγιναν μπαλώματα.
«Πρώτον, οι άνθρωποι που σχεδιάζουν τα έργα δεν γνωρίζουν. Δεύτερον, υπάρχει η αντίληψη “έλα πάμε να τελειώσουμε, να κάνουμε business ως συνήθως, δηλαδή copy paste μελέτες. Για να γίνουν σωστά τα πράγματα θα πρέπει να μελετήσεις ένα φαινόμενο σε επίπεδο λεκάνης απορροής. Είναι η περιοχή στην οποία όπου και να πέσει το νερό καταλήγει σε ένα συγκεκριμένο ποτάμι. Οταν δεν αντιμετωπίζεις τα προβλήματα σε επίπεδο λεκάνης απορροής αλλά αποσπασματικά, συνεχίζεις να έχεις το πρόβλημα. Μετά τον “Ιανό” δόθηκαν πάρα πολλά εκατομμύρια απευθείας από την κεντρική διοίκηση και όχι μέσω της περιφέρειας σε κατασκευαστική εταιρεία στη Θεσσαλία για να κλείσει ζημιές και από όσο γνωρίζω δεν υπήρχε ένας συνολικός σχεδιασμός, έκαναν έργα σε ποτάμια, όπως καναλοποιήσεις. Ενα μεγάλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα συρματοκιβώτια που έβαλαν στο Μουζάκι μετά την πτώση του Κέντρου Υγείας, το οποίο είχε χτιστεί δίπλα ακριβώς στο μπαζωμένο ποτάμι, το 2020 με τον Ιανό», λέει ο κ. Γιαννακάκης.
Τρία χρόνια μετά, πάλι τα ορμητικά νερά του Πάμισου αναποδογύρισαν κτίριο δίπλα ακριβώς στο ποτάμι στον περιφερειακό του Μουζακίου που στέγαζε κατοικία και γυμναστήριο. Αιτία, οι διαχρονικές παρεμβάσεις στην κοίτη του ποταμού που οδήγησαν στην τρομακτική μείωση του πλάτους του. Ενδεικτικά, σε τρία σημεία η μείωση του πλάτους ήταν από τα 197 στα 63 μέτρα, από τα 357 στα 107 και από 213 στα 107 μέτρα.
«Το νερό έφτασε μέχρι την παλιά κοίτη του ΄45 που υπήρχε και τη μπάζωσαν διαχρονικά και έπεσε το σπίτι που ήταν ακριβώς στα όρια της παλιάς κοίτης. Δεν προχώρησε πιο έξω το νερό, δεν πλημμύρισε την παλιά πόλη. Οι κοίτες έχουν διαμορφωθεί στην πάροδο εκατοντάδων χιλιάδων ετών έχοντας αντιμετωπίσει τέτοια φαινόμενα βροχών χιλιετίας και έχουν ανοίξει τόσο, το διαπιστώνεις από τα φερτά υλικά που υπήρχαν», σημειώνει ο κ. Γιαννακάκης παρομοιάζοντας το στένεμα της κοίτης με αυτό ενός αυτοκινητόδρομου.
«Φανταστείτε τον δρόμο που περνάνε αυτοκίνητα. Οταν ο δρόμος είναι μια εθνική πλάτους τεσσάρων λωρίδων και γίνονται δύο οι λωρίδες δημιουργείται μποτιλιάρισμα αλλά στην περίπτωση του νερού, όταν έχουμε “μποτιλιάρισμα” προκαλούνται καταστροφές γιατί υπερχειλίζει», λέει χαρακτηριστικά.
Στα προηγούμενα έρχεται να προστεθεί και η έλλειψη συντονισμού μεταξύ των υπηρεσιών. «Για παράδειγμα δεν υπάρχει ένας ενιαίος φορέας διαχείρισης του νερού. Λέει ο ένας φορέας που είναι στα ανάντη “έχουμε πλημμύρες ανοίξτε τα θυροφράγματα”, ο κάτω φορέας ή οι αγρότες που είναι υπεύθυνοι, λένε “δεν τα ανοίγουμε για να γεμίσουμε λίγο νερό να ποτίσουμε”. Αν δεν ανοίξεις όμως κάπου τα θυροφράγματα θα αρχίσει να πλημμυρίζει».
Χωρίς έργα ορεινής υδρονομίας
Η απαξίωση της δασικής υπηρεσίας εδώ και χρόνια αποτελεί επίσης πρόβλημα, καθώς δεν γίνονται πλέον έργα ορεινής υδρονομίας, ώστε να κατασκευαστούν μικρά φράγματα ανάσχεσης στα ορεινά, προκειμένου να μειωθεί η ταχύτητα και η ορμή του νερού πριν φτάσει με μεγάλη ένταση στα πεδινά αλλά και να μειωθεί η διάβρωση στα ορεινά.
«Oταν γίνεται μια πλημμύρα δεν θες το νερό να φύγει γρήγορα, θες να φύγει αργά, να υπάρχει χώρος να ανοίξει, να εκτονωθεί σε περιοχές που εσύ θέλεις να πλημμυρίσουν».
«Αντιθέτως αυτό που προωθείται χρόνια τώρα ακόμα και μετά τις πλημμύρες του 2020 σε όλη την Ελλάδα είναι να δίνονται λεφτά για την πολιτική προστασία και όλοι οι δήμοι τα χρήματα αυτά τα χρησιμοποιούν για να καθαρίσουν τα ποτάμια. Βάζουν τη μπουλντόζα και ξεπατώνει τα δέντρα. Αν ξεπατώσεις τα δέντρα, τα φυτά από τις κοίτες, αυξάνεται η διάβρωση. Βάζουν συρματοκιβώτια στις κοίτες για να έχουν χώρο να πολεοδομήσουν, όταν όμως βάζεις τσιμέντο στην κοίτη, ουσιαστικά το νερό το οδηγείς να τρέχει με μεγαλύτερη ταχύτητα. Αρα δημιουργείς πρόβλημα στα κατάντη, αυτό όμως θα δημιουργήσει και υποσκαφές, το νερό θα πάει κάτω από το τσιμέντο και θα σκάψει, με αποτέλεσμα να προκαλούνται επίσης φαινόμενα διάβρωσης».
Και δεν αποκλείεται στη θέση της Θεσσαλίας και της Μαγνησίας να βρεθούν και περιοχές της Ελλάδας που ενδεχομένως δεν έχουν γνωρίσει μέχρι στιγμής τη μανία τέτοιων φαινομένων.
«Το φαινόμενο ήταν γιγάντιο, καταστροφές θα είχαμε ούτως ή άλλως. Αλλά δεν θα ήταν τόσο μεγάλες αν δεν υπήρχαν αυτές οι διαχρονικές και τρομακτικές αλλαγές στη χρήση γης που έχουμε κάνει. Οχι μόνο στη Θεσσαλία αλλά παντού. Αν αυτή η βροχή έπεφτε στην Κρήτη για παράδειγμα όπου οι ανθρώπινες παρεμβάσεις είναι τρομακτικά μεγαλύτερες, τα ρέματα είναι όλα μπαζωμένα και οι άνθρωποι ζουν δίπλα στα ρέματα, τότε θα είχαμε δεκαπλάσιες ζημιές και δεκαπλάσιες ανθρώπινες απώλειες», λέει χαρακτηριστικά ο κ. Γιαννακάκης.
Η πρόταση για την περιοχή της Θεσσαλίας
Η μελέτη που έκανε ο κ. Γιαννακάκης μετά τον «Ιανό» για λογαριασμό της WWF Ελλάς από κοινού με το Global Infrastructure Basel Foundation στην Ελβετία και άλλους εταίρους με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων, εξετάζει 7-8 λεκάνες απορροής της Θεσσαλίας στο σύνολο τους. Οι λύσεις που προτείνονται για τη μείωση των επιπτώσεων από τα κλιματικά φαινόμενα είναι οι λεγόμενες «nature based solutions», δηλαδή «λύσεις βασισμένες στη φύση».
«Κοιτάς πώς ήταν το ποτάμι κάποτε, μεγαλώνεις την κοίτη και την επαναφέρεις στο αρχικό πλάτος, απομακρύνεις τα αναχώματα, συνδέεις το ποτάμι με τα πλημμυρικά πεδία τα οποία κάποτε υπήρχαν και τώρα εσύ τα έχεις μετατρέψει σε αγροτικές γαίες και δημιουργείς μαιάνδρους στο ποτάμι. Γιατί όταν γίνεται μια πλημμύρα δεν θες το νερό να φύγει γρήγορα, θες να φύγει αργά, να υπάρχει χώρος να ανοίξει, να εκτονωθεί σε περιοχές που εσύ θέλεις να πλημμυρίσουν, που είναι μια αγροτική έκταση όπου δεν έχουμε τόσο μεγάλες καταστροφές», εξηγεί ο κ. Γιαννακάκης.
Πάντως, οι αρνητικές παρεμβάσεις δεν αποτελούν αποκλειστικό ελληνικό «προνόμιο». Ο κ. Γιαννακάκης, επικαλείται διάφορες ευρωπαϊκές μελέτες, σύμφωνα με τις οποίες το 90% των πλημμυρικών πεδιάδων της Ευρώπης και το 60% των υγρότοπων έχουν χαθεί και όλα τα ποτάμια πλέον έχουν καναλοποιηθεί, λόγω των αλλαγών χρήσεως γης τον τελευταίο αιώνα.