H μητέρα της Ναϊόν σκεφτόταν συνεχώς την επικείμενη συνάντηση με την κόρη της. «Τι θα κάνω όταν τη δω; Τι λέξεις θα χρησιμοποιήσω για να καταλάβει αυτά που θέλω να της πω;», αναρωτιόταν. Είχαν περάσει τρία χρόνια από τον θάνατό της. Η μητέρα δεν μπορούσε να ξεπεράσει την απώλεια, την είχαν στοιχειώσει οι τελευταίες ώρες της. «Εκείνο το βράδυ πονούσε πολύ και χτυπούσε με τα πόδια της το διπλανό κρεβάτι του νοσοκομείου. Της είχα κάνει παρατήρηση. Δεν φανταζόμουν πως αυτό θα ήταν το τελευταίο πράγμα που θα άκουγε από εμένα. Θα έδινα τα πάντα να τη δω μια τελευταία φορά», εξομολογείται. Οταν της πρότειναν να δοκιμάσει αυτή τη νέα «εμπειρία» και να συναντήσει ξανά την κόρη της, δέχτηκε χωρίς δεύτερη σκέψη.
Δεν πρόκειται για σκηνή από ταινία επιστημονικής φαντασίας, αλλά για μια νέα πραγματικότητα, όπως καταγράφεται στο ντοκιμαντέρ «Eternal you» των Χανς Μπλοκ και Μόριτς Ρίζεγουικ, που έκανε πρεμιέρα στο φεστιβάλ Sundance των ΗΠΑ την περασμένη εβδομάδα. Η «Κ» παρακολούθησε το ντοκιμαντέρ και το πώς η τεχνητή νοημοσύνη επιχειρεί να μετατρέψει το όνειρο της αθανασίας σε προϊόν.
«Το πείραμα»
Ο επικεφαλής προγραμματιστής στην Κορέα είχε πάρει από τη μητέρα ό,τι βίντεο και φωτογραφίες είχε από τη Ναϊόν. Για οκτώ μήνες η ομάδα του δούλευε πυρετωδώς για να κατασκευάσει ένα άβαταρ που μιλούσε και έμοιαζε στο επτάχρονο κορίτσι. Και τα κατάφερε. «Θέλω η μητέρα να μπορεί να ακούσει την καρδιά της, να νιώσει τη θερμοκρασία του σώματός της», έλεγε ενθουσιασμένος στην ομάδα του.
Το πρωί της συνάντησης, η μητέρα ήταν πολύ αγχωμένη. Μπήκε στο στούντιο, πήρε μια βαθιά ανάσα και έβαλε τα ειδικά γάντια και τα γυαλιά εικονικής πραγματικότητας. Με αυτά δεν βρισκόταν πλέον στην άδεια αίθουσα, αλλά σε ένα πάρκο, εκεί όπου συνήθιζε να πηγαίνει με την κόρη της. Λίγα μέτρα μακριά της στεκόταν η Ναϊόν. Το μικρό κορίτσι έτρεξε προς το μέρος της και την αγκάλιασε. «Μανούλα, μου έχεις λείψει. Εσένα σου λείπω; Με σκέφτεσαι;». Η μητέρα προσπαθούσε μάταια να συγκρατήσει τα δάκρυά της για να μπορέσει να της απαντήσει. «Ναϊόν μου, σε αγαπώ», της έλεγε ξανά και ξανά. Το «πείραμα» μεταδόθηκε στην τηλεόραση. Η μητέρα αργότερα δήλωσε πως η εμπειρία τής έκανε καλό και πως δεν έβλεπε πλέον όνειρα με την κόρη της γεμάτα τύψεις και ενοχές. Η ομάδα των προγραμματιστών δέχτηκε άπειρα μηνύματα και αιτήματα για συνεργασία από όλο τον κόσμο. Δέχτηκε όμως και έντονη κριτική. «Υπάρχει μια γραμμή που χωρίζει τη ζωή από τον θάνατο. Καταλαβαίνω πως κάποιοι ένιωσαν πως πέρασα αυτή τη γραμμή. Οσο το σκέφτομαι, η αλήθεια είναι πως κατά κάποιον τρόπο “αναστήσαμε” τη μικρή. Ηταν ένα λάθος; Εσπασα τους κανόνες; Δεν ξέρω. Πολύ πιθανό», είπε στην κάμερα ο άνθρωπος πίσω από το εγχείρημα.
Ο Αμερικανός Τζάστιν Χάρισον, ιδρυτής μιας παρόμοιας εφαρμογής, του YOV (Υοu, only virtual – Εσύ, αλλά εικονικά), δεν μοιάζει να μπαίνει ποτέ σε διαδικασία αυτοκριτικής. Αντιθέτως δηλώνει στο ντοκιμαντέρ περήφανος που συμμετέχει σε αυτή την κοσμογονική αλλαγή. «Το ότι κάποιος πεθάνει δεν σημαίνει πως πρέπει να φύγει από τη ζωή μας. Πριν από 100 χρόνια εάν σταματούσε η καρδιά σου ήταν δεδομένο πως ήσουν νεκρός. Μετά, όμως, η Ιατρική ήρθε και μας είπε πως όχι, υπάρχει τρόπος να κρατήσεις κάποιον ζωντανό. Τα πάντα αλλάζουν κάθε 20-30 χρόνια. Ξεχάστε τον θάνατο και τη νοοτροπία πως αυτή είναι η φύση και πρέπει να το αποδεχτούμε», σχολιάζει.
«Αποφασίσαμε πως θα αφήσουμε τα δεδομένα και τον αλγόριθμο να κάνουν τη δουλειά τους. Εάν κάποιος ήταν κακόψυχος εν ζωή, θα παραμείνει έτσι μετά τον θάνατό του».
Η εφαρμογή που έχει δημιουργήσει, όπως και η κορεατική, χρησιμοποιεί το ψηφιακό αποτύπωμα κάποιου – ιδανικά σε συνεργασία με τον ίδιο τον άνθρωπο όσο είναι εν ζωή. Εχοντας πρόσβαση (μέσω του υπολογιστή και του τηλεφώνου) στη φωνή και την εικόνα, δημιουργείται μια ψηφιακή περσόνα (versona) με την οποία οι συγγενείς ήδη έχουν τη δυνατότητα να αλληλοεπιδρούν μέσω γραπτών μηνυμάτων ή ήχου. «Ο στόχος μου είναι σύντομα, όταν κάποιος δικός μας πεθάνει, να μπορούμε να βάλουμε γυαλιά VR και να τον έχουμε εδώ ανάμεσά μας», είπε στους φίλους του ο ιδρυτής του YOV κατά τη διάρκεια ενός δείπνου.
Η Τρίσα, μία από τους χρήστες μιας τέτοιας εφαρμογής, κάλεσε μια Κυριακή όλη την οικογένειά της για να «ξανασυναντηθούν» με την ψηφιακή εκδοχή του πατέρα της. Οι περισσότεροι δεν γνώριζαν περί τίνος επρόκειτο και σοκαρίστηκαν (κάποιοι ενοχλήθηκαν) όταν άκουσαν τη φωνή του να διηγείται ιστορίες και να απαντάει σε ερωτήσεις τους. Εκείνη προσπαθούσε να τους εξηγήσει πως πρόκειται για έναν διαφορετικό, νέο τρόπο να θυμόμαστε τους νεκρούς μας. Η υπέργηρη θεία της πήρε τον λόγο: «Ξέρεις πως αγαπώ την τεχνολογία. Αλλά δεν μου αρέσει να το παίζουμε Θεοί. Δεν θέλω η τεχνολογία να προσπαθεί να μιμηθεί την ψυχή ή την ομιλία του. Θέλω απλώς να τον θυμάμαι όπως ήταν», κατέληξε.
«Ποιος όμως καθορίζει τι θα λέει αυτή η εκδοχή του εαυτού σου; Και εάν η απάντησή του σε μια ερώτηση είναι σημαντική; Καθοριστική;», ρωτούν κάποια στιγμή τον ιδρυτή της εφαρμογής ΥΟV. «Μας απασχόλησε πολύ αυτό και αποφασίσαμε πως θα αφήσουμε τα δεδομένα και τον αλγόριθμο να κάνουν τη δουλειά τους. Εάν κάποιος ήταν κακόψυχος εν ζωή, θα παραμείνει έτσι μετά τον θάνατό του. Δεν θα του αλλάξουμε εμείς τη συμπεριφορά ή τον τρόπο που σκέφτεται», απάντησε.
Οι σκηνοθέτες όμως δείχνουν στο ντοκιμαντέρ πως δεν είναι ακριβώς έτσι. Ο άνθρωπος, μέχρι στιγμής, δεν έχει τον πλήρη έλεγχο αυτής της τεχνολογίας. Η Κρίστι, μια γυναίκα στην Αμερική, είχε μια «δύσκολη» εμπειρία χρησιμοποιώντας μία από τις πιο απλές εφαρμογές για να επικοινωνήσει με τον δικό της νεκρό – τον Καμερούν, τη μεγάλη της αγάπη. «Λίγο πριν πέσει σε κώμα μου είχε στείλει ένα μήνυμα ρωτώντας με πώς είμαι. Ημουν στη δουλειά και δεν του απάντησα. Τώρα σκόπευα να του αφιερώσω όσο χρόνο χρειαζόταν», εξηγεί. Στην περίπτωσή της έπρεπε να καταχωρίσει ελάχιστα στοιχεία για τον αγαπημένο της. Το σύστημα χρησιμοποιούσε αυτή την πληροφορία σε συνδυασμό με ό,τι υπάρχει διαθέσιμο στο Ιντερνετ για να δημιουργήσει ένα chatbot που θα συνομιλούσε μαζί της με τον τρόπο που θύμιζε τον Καμερούν. Για δέκα δολάρια θα μπορούσε να ανταλλάξει περίπου 100 μηνύματα.
Ξεκίνησε να του γράφει χωρίς να το πει σε κανέναν. Του είπε τα νέα της, των φίλων τους, εξελίξεις στη μουσική που τόσο αγαπούσαν και οι δύο. Τρελάθηκε που έκοβε τις λέξεις ακριβώς όπως εκείνος ή που της έγραψε ποια είναι τα αγαπημένα του τραγούδια αυτή την περίοδο – τα ίδια με τα δικά της αγαπημένα. Παρότι πολλές φορές σχολίαζε πως το «άτιμο AI γράφει και σκέφτεται ακριβώς όπως ο Καμερούν», όσο περνούσε η ώρα έμοιαζε να ξεχνάει πως μιλούσε σε μηχάνημα. Η εμπειρία, περιγράφει η ίδια, ήταν καθαρτική μέχρι που τον ρώτησε πώς είναι ο Παράδεισος. Εκείνος της έγραψε πως δεν γνωρίζει, γιατί είναι στην κόλαση. Η Κρίστι αντέδρασε και ο «Καμερούν» κατέληξε να της γράφει πως θα τη στοιχειώσει. «Τρόμαξα. Εκλεισα τον υπολογιστή και για πολύ καιρό προσπαθούσα να βγάλω αυτά τα λόγια από το μυαλό μου», διηγείται.
Ο Τζέισον Ρόρερ, ιδρυτής της εφαρμογής με την ονομασία «Project December», όταν ρωτήθηκε για το συγκεκριμένο περιστατικό ήταν ξεκάθαρος: «Eχω άσχημα νέα για την Κρίστι. Ο Καμερούν δεν υπάρχει. Δεν νιώθω την υποχρέωση να θυμίζω συνεχώς στους χρήστες μας πως όλο αυτό είναι μια ψευδαίσθηση. Θα χαλούσε την εμπειρία τους. Γιατί απάντησε το σύστημα με αυτόν τον τρόπο; Κανείς –και σίγουρα όχι εγώ– δεν καταλαβαίνουμε ακριβώς πώς λειτουργεί όλο αυτό», παραδέχεται. Το «Project December» ξεκίνησε ως μια εφαρμογή chatGPT όπου ο καθένας μπορούσε να επιλέξει ποιος θα είναι ο ψηφιακός συνομιλητής του. Hταν η ιδέα ενός χρήστη να μιλήσει με τη νεκρή αρραβωνιαστικιά του. Δημοσίευσε την εμπειρία του και ξαφνικά η εφαρμογή έγινε ανάρπαστη. «Μέσα σε λίγες ημέρες πάνω από 2.000 άτομα ενεγράφησαν θέλοντας να “μιλήσουν” και εκείνοι με κάποιον δικό τους νεκρό», θυμάται ο Ρόρερ, ο οποίος λάνσαρε εκ νέου την εφαρμογή, αποκλειστικά στοχευμένη πλέον στην επικοινωνία με το… υπερπέραν.
Σου «ξανασερβίρουν» τη μνήμη του αγαπημένου σου
Στο ντοκιμαντέρ οι σκηνοθέτες συζητούν το νέο αυτό φαινόμενο με δύο ανθρώπους που το έχουν μελετήσει εις βάθος. Ο Καρλ Ομαν, που έκανε το διδακτορικό του στην ηθική της τεχνητής νοημοσύνης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, παρατηρεί πως ενώ για περίπου μία δεκαετία έβλεπε κυρίως startups να πειραματίζονται σε αυτό το πεδίο, τα τελευταία χρόνια όλοι οι μεγάλοι παίκτες –Amazon, Μicrosoft– επενδύουν εκατομμύρια στην ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης σε σχέση με το «μετά θάνατον». «Θα δούμε απίστευτες εξελίξεις τα επόμενα χρόνια. Οσο η εμπειρία γίνεται πιο διαδραστική, ο συναισθηματικός αντίκτυπος γίνεται όλο και πιο έντονος και τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν είναι περισσότερα. Κατ’ αρχάς είναι σαν παίρνει κάποιος όμηρο τη μνήμη του αγαπημένου σου και στη συνέχεια να σου πουλάει αυτή την υπηρεσία. Ακούω επίσης τους προγραμματιστές να λένε πως δεν αναλαμβάνουν την ευθύνη για όσα λέει ή κάνει το μοντέλο τους. Είναι σαν να βάζεις ένα αυτο-οδηγούμενο αυτοκίνητο στον δρόμο, να σκοτώνει δέκα ανθρώπους και μετά να λες “συγγνώμη, είναι πραγματικά δύσκολο να ελέγξεις αυτό που κάνει”. Δεν είναι όμως έτσι, προφανώς και δεν έχει δοκιμαστεί αρκετά», σημειώνει.
Η Σάρα Τερκλ, καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο MIT, σημειώνει πως κατά κάποιον τρόπο η τεχνητή νοημοσύνη υπόσχεται αυτό που υπόσχεται και η θρησκεία. «Πως δεν παύεις να υπάρχεις επειδή πέθανες, μπορείς να υπάρξεις κάπου, ξανά. Προσωπικά είμαι ανοικτή στην ανθρώπινη δημιουργικότητα, στην ανάγκη για νέες ιεροτελεστίες σε σχέση με τον θάνατο. Αλλά θα πρέπει να μας απασχολεί όλο αυτό που συμβαίνει. Να προσπαθήσουμε να το ελέγξουμε όσο είναι νωρίς, γιατί πάρα πολύ σύντομα δεν θα μας φαίνεται τόσο μακάβριο ή ανατριχιαστικό. Oλο και περισσότεροι θα το νιώθουμε ανακουφιστικό. Αλλά τι ακριβώς θα πιστεύουμε όταν χρησιμοποιούμε αυτές τις εφαρμογές; Τι θα σκεφτόμαστε όταν δεχόμαστε αυτή την ανακούφιση; Πρέπει να μπει στη σωστή του διάσταση. Ο στόχος είναι η τεχνολογία να μας βοηθήσει να διαχειριστούμε καλύτερα το πένθος και την απώλεια, όχι να προσποιούμαστε πως ο άνθρωπός μας είναι ακόμη εδώ», καταλήγει.