«Ο ύπνος είναι ανάγκη και επιθυμία. Σκεφτήκαμε να κάνουμε ένα project για τον ύπνο που χάσαμε και τον ύπνο που επιθυμούμε», μου είχε πει η αναπληρώτρια διευθύντρια της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, Αφροδίτη Παναγιωτάκου, σε μια συνέντευξη λίγο πριν ξεκινήσει το Υπνος Project. Πότε χάσαμε τον ύπνο μας; Ευθύνεται για όλα τα δεινά, ακόμη και της αϋπνίας, η κρίση ή ο σύγχρονος τρόπος ζωής; Μπορεί και τα δύο. Θεωρούμε -και σωστά- τον ύπνο των μικρών παιδιών πολύτιμο για την ψυχοσωματική τους ανάπτυξη, αλλά με ευκολία θυσιάζουμε τις δικές μας ώρες στην αγκαλιά του Μορφέα, επιμηκύνοντας με διάφορους τρόπους τη διάρκεια των ωρών που μένουμε ξύπνιοι.
Με αυτές τις σκέψεις κατεβήκαμε τις σκάλες στο μείον 1 της Στέγης, για να δούμε το πρώτο μέρος της κεντρικής έκθεσης του Υπνος Project, σε επιμέλεια των Γιώργου Τζιρτζιλάκη και Θεόφιλου Τραμπούλη. Η υπόγεια αίθουσα της Στέγης διαμορφώθηκε σε έναν μη τόπο, ένα χώρο που ηθελημένα ενισχύει την αίσθηση της απώλειας του εδάφους και του αποπροσανατολισμού με διαδρομές ανάμεσα στα έργα του Γιαννούλη Χαλεπά, τα σχέδια εικονογράφησης του Νικόλαου Γύζη για τον Δημήτριο Βικέλα και σπουδαίων Ελλήνων καλλιτεχνών του 19ου αιώνα που συνυπάρχουν με έργα νεότερων καλλιτεχνών, όπως της Εύας Στεφανή με το συνταρακτικό βίντεο «Θερμοκοιτίδα». Η κεντρική έκθεση αναπτύσσεται επίσης στην ιστορική οικία Ορφανίδη και έδρα του Ιδρύματος Ωνάση επί της λεωφόρου Αμαλίας, η οποία ανοίγει για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό. Εκεί, σε ένα διαφορετικό περιβάλλον, «απείραχτο» σκηνογραφικά, με κυρίαρχη την αισθητική των αρχών του 20ού αιώνα και ανάμεσα σε ιστορικά βιβλία της Ωνασείου Βιβλιοθήκης, «εισέβαλαν» σύγχρονοι καλλιτέχνες, όπως οι Διονύσης Καβαλλιεράτος, Κώστας Σαπχαζής, Ντόρα Οικονόμου κ.ά., δίνοντας μια διαφορετική εικόνα στο ιστορικό κτίριο.
Ο ύπνος, όμως, μπορεί να μην είναι πάντα ευχάριστος και αναζωογονητικός. Η στέρησή του φαίνεται πως ήταν μια προσφιλής μέθοδος βασανισμού των κρατουμένων της ΕΑΤ/ΕΣΑ κατά τη διάρκεια της χούντας. Η μουσικολόγος Αννα Παπαέτη με την εγκατάστασή της «The dark side of the tune» αναβίωσε αυτά τα βασανιστήρια που βασίζονταν στην αέναη επανάληψη γνωστών τραγουδιών της εποχής («Ταρζάν», «Μαρία με τα κίτρινα» κ.ά.) σε μεγάλη ένταση, συνοδευόμενα από ενοχλητικούς θορύβους με στόχο την απώλεια προσανατολισμού και διαύγειας και την «ακροβασία» σε μια κατάσταση όπου τα όρια του φανταστικού και του πραγματικού θολώνουν επικίνδυνα. Μιλώντας όμως με θύματα αυτών των βασανιστηρίων, ανακαλύψαμε ότι ο ύπνος μπορεί να γίνει «όπλο» για να ξεπερνάμε δυσάρεστες καταστάσεις. Ετσι κατάφερε να επιβιώσει ψυχικά και διανοητικά η Ντόρα Κωνσταντίνου τους μήνες που πέρασε στην Ασφάλεια του Πειραιά, στη χούντα. Το μοναδικό της χάρισμα να «επιβάλλει» στον εαυτό της την καταβύθιση στον άγνωστο κόσμο του ύπνου και των ονείρων τη βοήθησε να διατηρήσει τη διαύγειά της, εν αντιθέσει με τους συγκρατουμένους της. Είναι εντυπωσιακό πώς οι ώρες που είμαστε τόσο ευάλωτοι μπορούν να μας «θωρακίσουν» όταν ξυπνάμε. Τι συμβαίνει όταν κοιμόμαστε;
Για να βρω απαντήσεις ή έστω κάτι για να με βοηθήσει να κοιμηθώ πιο εύκολα, πέρασα, όπως και άλλοι εθελοντές, μία βραδιά στη Στέγη. Για μία νύχτα κοιμηθήκαμε, ή τουλάχιστον προσπαθήσαμε, γεμάτοι ηλεκτρόδια, συσκευές μέτρησης της αναπνοής, των παλμών της καρδιάς, μικρόφωνα για το τρίξιμο των δοντιών και το ροχαλητό, στο εργαστήριο ύπνου που δημιουργήθηκε σε συνεργασία με την Κλινική Υπνου του νοσοκομείου «Ευαγγελισμός». «Παλιά πίστευα ότι ο ύπνος είναι χάσιμο χρόνου», μου είπε ο Αντώνης Γιαννακάρης πριν πέσει για ύπνο στη Στέγη. Ο ύπνος, λοιπόν, ως μονάδα μέτρησης του χρόνου που περνάει και μειώνει τις φυσικές μας αντοχές όσο μεγαλώνουμε.
Κοιμήθηκα λίγο εκείνο το βράδυ και δεν θυμάμαι αν είδα όνειρα. Αν και, όπως μάθαμε από τον Αγγλο ψυχίατρο Ντάνι Νόμπους, τα όνειρα είναι θέμα ποιότητας του ύπνου και όχι ποσότητας, δηλαδή ωρών. Δεν είναι ότι χρειαζόμαστε τον ύπνο για να δούμε όνειρα, μας είπε, αλλά τα όνειρα είναι εγγύηση του καλού ύπνου, καθώς «παράγονται» την ώρα που το σώμα μας ξεκουράζεται ουσιαστικά στις ώρες του λεγόμενου ύπνου «REM». Από τον περίπατο στην πόλη των αιωνίως κεκοιμημένων μέχρι το πιτζάμα πάρτι και την ολονύχτια προβολή ταινιών, τις συζητήσεις και τις περφόρμανς, ο ύπνος «εισέβαλε» στην ξυπνητή μας ζωή για να μας υπενθυμίσει τη σημασία του. Κοιμηθείτε ήσυχοι. Μπορείτε;
info Η κεντρική έκθεση του Υπνος Project διαρκεί έως τις 19 Ιουνίου.