«Το πιο σημαντικό είναι να ξεκινήσεις. Πολλοί εκπονούν μεγαλεπήβολα στρατηγικά πλάνα, τα οποία δεν έχουν ποτέ τους πόρους να υλοποιήσουν. Το θέμα είναι να προχωρήσεις με ό,τι έχεις. Οπως τα καταφέραμε εμείς, έτσι μπορεί και οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή πόλη».
Ο Πέκα Τίμονεν είναι δήμαρχος του Λάχτι, μιας πόλης 120.000 κατοίκων που βρίσκεται περίπου 1,5 ώρα βόρεια του Ελσίνκι στη Φινλανδία. Το Λάχτι κατάφερε πέρυσι να κερδίσει τον τίτλο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Πρωτεύουσας, χάρη στα επιτεύγματά του στους τομείς της περιβαλλοντικής προστασίας, της παραγωγής ενέργειας, της βελτίωσης της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Είναι δύσκολο, βλέποντας την… ατελείωτη λίστα με τα επιτεύγματα της μικρής αυτής πόλης, να πιστέψει κανείς από πού ξεκίνησε πριν από τριάντα χρόνια: από μια ρυπογόνο βιομηχανική πόλη σε «πρεσβευτή» της χώρας σε θέματα βιώσιμης ανάπτυξης.
«Η πόλη μας ήταν βιομηχανική. Εδώ παράγονταν πολλά προϊόντα που εξάγονταν στη Σοβιετική Ενωση. Η λίμνη μας ήταν ιδιαίτερα μολυσμένη, καθώς εκεί κατέληγαν λύματα και βιομηχανικά απόβλητα. Η αποβιομηχάνιση της περιοχής ξεκίνησε ήδη από τη δεκαετία του ’80 και κορυφώθηκε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης», διηγείται ο κ. Τίμονεν. «Το αδιέξοδο στο οποίο ήρθε η πόλη οικονομικά βοήθησε να καταλάβουμε ότι έπρεπε να αλλάξουμε πορεία. Το πρώτο εγχείρημά μας ήταν ο καθαρισμός της λίμνης, που ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του ’80 και χρειάστηκε περισσότερο από μια δεκαετία για να αποδώσει καρπούς. Στα τέλη της δεκαετίας του ’90 ξεκινήσαμε διάφορες περιβαλλοντικές πρωτοβουλίες: δημιουργήσαμε μια περιβαλλοντική πολιτική, θεσπίσαμε την “εβδομάδα περιβάλλοντος”, εισάγαμε ένα νέο σύστημα διαχείρισης των αποβλήτων. Πριν από μια δεκαετία προχωρήσαμε στην αναμόρφωση του συστήματος μέσων μαζικής μεταφοράς (όλα τα λεωφορεία πλέον είναι ηλεκτρικά ή κινούμενα με βιοαέριο) και χαράξαμε μια πολιτική για τους χώρους πρασίνου, με βάση τις οικοσυστημικές τους υπηρεσίες».
Ούτε ένας ΧΥΤΑ
Πώς μια ρυπογόνος βιομηχανική πόλη μετετράπη μέσα σε 30 χρόνια σε «πρεσβευτή» της χώρας σε θέματα βιώσιμης ανάπτυξης.
Από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας ήταν σαφές ότι το Λάχτι βάδιζε πλέον σε μια εντελώς άλλη λογική. «Σήμερα το Λάχτι δεν έχει ούτε έναν ΧΥΤΑ. Το 99% των απορριμμάτων μας αξιοποιείται: το ένα τρίτο ανακυκλώνεται και τα δύο τρίτα χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ενέργειας. Το 2019 κλείσαμε το εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας από άνθρακα και το αντικαταστήσαμε με μια μονάδα που χρησιμοποιεί βιομάζα από διαφορετικές πηγές για να παράγει κυρίως τηλεθέρμανση και δευτερευόντως ενέργεια. Σήμερα επενδύουμε περίπου 20 εκατ. ευρώ το έτος σε περιβαλλοντικά προγράμματα, όπως την προστασία των υδάτινων πόρων και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Παράλληλα θέσαμε τον στόχο να γίνουμε το 2025 κλιματικά ουδέτερη πόλη – 10 χρόνια νωρίτερα από τον εθνικό στόχο της χώρας και 25 νωρίτερα από τον ευρωπαϊκό. Επίσης είμαστε η πρώτη πόλη στην Ευρώπη που δημιούργησε ένα ατομικό “σύστημα εμπορίας ρύπων”: μέσω μιας εφαρμογής, ο κάθε πολίτης μπορεί να υπολογίζει το ανθρακικό του αποτύπωμα σε πραγματικό χρόνο».
Ο δήμαρχος του Λάχτι υποστηρίζει ότι δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις, ούτε είναι κάποιο «μαγικό χάρισμα» των χωρών του βορρά. «Για να δημιουργήσεις αυτό που λέμε “πράσινη πόλη”, χρειάζεται μια ολιστική προσέγγιση. Κυρίως στενή συνεργασία με όλους τους εμπλεκομένους –τους πολίτες, τις κοινότητες, τις εταιρείες– και εκπαίδευση. Αλλωστε η συζήτηση για την κλιματική αλλαγή σε πολιτικό επίπεδο βρίσκεται πίσω σε σχέση με τον επιχειρηματικό κλάδο. Η αγορά είναι ήδη εκεί, χρηματοδοτώντας σχέδια για μείωση των εκπομπών ρύπων, για την προστασία του περιβάλλοντος».
Σημαντική είναι… η φιλοδοξία. «Πρέπει επίσης να δημιουργήσεις μια μακροχρόνια πολιτική και να μείνεις σταθερός σε αυτή. Δεν είναι ανάγκη να έχεις τεράστιους πόρους ή υποδομές, αλλά στόχους. Αν μπορούμε να το κάνουμε εμείς, οποιοσδήποτε μπορεί να το κάνει, δεν είμαστε ούτε η πιο σύγχρονη πόλη της Ευρώπης ούτε οι πιο μορφωμένοι άνθρωποι. Στην πραγματικότητα δεν κάναμε κάτι φοβερό, απλά κινηθήκαμε ταχύτερα και πιάσαμε τους στόχους 10 χρόνια νωρίτερα από την υπόλοιπη Ευρώπη».
Η αλλαγή αυτή είναι εμφανής σε δύο από τις σημαντικότερες εγκαταστάσεις της περιοχής. Στον σταθμό διαχείρισης απορριμμάτων Κούγιαλα-Σαλπακιέρτο και στη μονάδα παραγωγής ενέργειας στο Κίμιγιαρβι.
Τράπεζες υλικών τα παλιά κτίρια
Η Φινλανδία προσπαθεί συστηματικά τα τελευταία χρόνια να βρεθεί στην πρωτοπορία της «μετάβασης» σε μια καθαρή από εκπομπές άνθρακα οικονομία. Η χώρα έχει ήδη να επιδείξει αρκετά στο πεδίο της κυκλικής οικονομίας. Πριν από λίγες ημέρες ξεκίνησε τη λειτουργία του το «Circular Finland», ένας εκπαιδευτικός κόμβος για τη δικτύωση του δημοσίου τομέα, των επιχειρήσεων και των δήμων. Σκοπός του είναι να βοηθήσει στη σωστή διάχυση της πληροφορίας, στην παραγωγή εργαλείων, στην εξεύρεση χρηματοδότησης και στην υποβοήθηση της συνεργασίας ανάμεσα σε διαφορετικούς φορείς. Πριν από λίγες ημέρες ξεκίνησε τη λειτουργία του και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Circular Design», το οποίο απευθύνεται σε ηγετικά στελέχη εταιρειών και ειδικούς στον σχεδιασμό και στην έρευνα. Στόχος του είναι να παρέχει βοήθεια σε 40-50 εταιρείες να κάνουν τη λειτουργία τους πιο σύμφωνη με τις αρχές της κυκλικής οικονομίας. Τέλος, το υπουργείο Περιβάλλοντος υπογράφει «πράσινες συμφωνίες» με συγκεκριμένους κλάδους της οικονομίας, περιφέρειες και δήμους. Μέχρι στιγμής έχουν υπογραφεί δέκα τέτοιες εθελοντικές συμφωνίες, μέσω των οποίων περισσότεροι από 100 ιδιωτικοί και δημόσιοι οργανισμοί έχουν αναλάβει συγκεκριμένες δεσμεύσεις. Για παράδειγμα, η αυτοκινητοβιομηχανία έχει αναλάβει να μειώσει κατά 4% ετησίως τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και να διερευνήσει τη χρήση βιοκαυσίμων και άλλων επιλογών στα νέα οχήματα.
Πολύ ενδιαφέρουσες και για την ελληνική περίπτωση είναι οι πρόσφατες νομοθετικές αλλαγές που αφορούν την κατασκευή. «Η κατασκευή είναι ένας κρίσιμος κλάδος, ο οποίος όμως ανταποκρίνεται αργά στην αλλαγή», λέει ο Χάρι Χάκαστε, επικεφαλής του συγκεκριμένου τομέα στο φινλανδικό υπουργείο Περιβάλλοντος. «Επικεντρωνόμαστε στην κυκλικότητα των υλικών, στην επέκταση της λειτουργικής ζωής των κτιρίων και στην αύξηση της χρήσης τους. Ο νόμος που κυρώθηκε πριν από μερικές εβδομάδες θέτει νέους στόχους για την κυκλική οικονομία, με πιο σημαντικό έναν κανονισμό για κτίρια χαμηλών εκπομπών άνθρακα, ο οποίος αφορά όλες τις νέες κατασκευές και τις ανακαινίσεις».
Οι κατασκευαστές θα πρέπει να εκπονούν μια έκθεση για τον κύκλο ζωής του κτιρίου και, εφόσον απαιτούνται κατεδαφίσεις, μια έκθεση που να προβλέπει τις ποσότητες των υλικών και πώς αυτές θα ανακυκλωθούν. «Το μήνυμα που θέλουμε να περάσουμε στους εμπλεκομένους είναι ότι πρέπει να αντιμετωπίζουν τα κτίρια σαν τράπεζες υλικών, τις οποίες πρέπει να διαφυλάξουμε όσο το δυνατόν περισσότερο. Με τον τρόπο αυτό ενθαρρύνουμε τόσο την ανάπτυξη νέων εταιρειών που ασχολούνται με την επανάχρηση υλικών από ανακαινίσεις όσο και τη χρήση προκατασκευασμένων στοιχείων, τα οποία στο μέλλον θα μπορούν να ανακυκλωθούν ή να επαναχρησιμοποιηθούν ευκολότερα. Από το 2024 θα τεθούν όρια στο ανθρακικό αποτύπωμα των νέων, μεγάλων κτιρίων γραφείων και κατοικιών, κάτι το οποίο ήδη κάνουν άλλες σκανδιναβικές χώρες».
Τέλος, οι «πράσινες συμφωνίες» ενθαρρύνουν την επανάχρηση των εργοταξιακών υλικών. «Για παράδειγμα, τα πλαστικά συσκευασίας των οικοδομικών υλικών, όπως το πλαστικό “φιλμ”. Είναι ένα υλικό που κατέληγε στα σκουπίδια, ενώ μπορεί, εφόσον υπάρξει χωριστή διαλογή, να ανακυκλωθεί. Οι κατασκευαστικές εταιρείες έχουν δεσμευτεί ότι έως το 2027 το “φιλμ” που θα χρησιμοποιούν θα προέρχεται κατά 40% τουλάχιστον από ανακύκλωση. Παράλληλα, θα πραγματοποιήσουν σεμινάρια στο προσωπικό των εργοταξίων, ώστε να κάνουν κατάλληλη διαλογή των υλικών συσκευασίας στο εργοτάξιο».
Μόνο το 1% των σκουπιδιών θάβεται!
Στη Φινλανδία, το σύστημα διαχείρισης απορριμμάτων είναι πολύ διαφορετικό από την Ελλάδα. Το σύνολο της αρμοδιότητας βρίσκεται στους δήμους, που με τη σειρά τους συστήνουν εταιρείες για τη συλλογή, τη διαχείριση, την ανακύκλωση, την παραγωγή ενέργειας. Παλαιότερα οι δήμοι έθαβαν όλα τα απορρίμματα, μετά δημιούργησαν μονάδες καύσης όπου έκαιγαν όλα τα απορρίμματα για παραγωγή ενέργειας. Τις τελευταίες δεκαετίες περιόρισαν την καύση. Στο Λάχτι, οι εννέα δήμοι της ευρύτερης περιοχής έχουν συστήσει εταιρεία για τη διαχείριση των απορριμμάτων (Σάλπακιερτο), η οποία διαχειρίζεται έξι «κέντρα απορριμμάτων». Επισκεφθήκαμε το μεγαλύτερο από αυτά, που ονομάζεται Κούγιαλα και ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2001. «Οι εννέα δήμοι της περιοχής έχουν πληθυσμό περί τις 200.000 κατοίκους και παράγουν περίπου 100.500 τόνους απορριμμάτων ετησίως», εξηγεί ο Κίμο Ρίνε, διευθυντής ανάπτυξης της μονάδας. «Σήμερα η ανακύκλωση βρίσκεται στο 41%, ενώ το ποσοστό ανάκτησης φθάνει το 99%. Σε ταφή οδηγείται λιγότερο από το 1%. Στόχος μας είναι το 2035 να είμαστε στο 65% ανακύκλωση». Οι πολίτες της περιοχής είναι υποχρεωμένοι να μεταφέρουν στις εγκαταστάσεις αυτού του είδους ό,τι απορρίμματα δεν μπορούν να πεταχτούν μέσω των κοινών κάδων, δηλαδή τα ανακυκλώσιμα, τα προς καύση και τα σύμμεικτα. Στα περισσότερα η απόρριψη είναι δωρεάν, εκτός από τα ογκώδη. «Αν έπρεπε να πληρώνεις… θα τα μαζεύαμε από τα δάση», λέει. «Οι πολίτες πληρώνουν ετησίως 33,5 ευρώ ανά νοικοκυριό για τη διαχείριση των απορριμμάτων της κύριας κατοικίας και 22,5 ευρώ για τα εξοχικά».
Στον σταθμό τα απορρίμματα διαχωρίζονται σε περίπου 40(!) κατηγορίες, αν συνυπολογιστούν οι διαφορετικές κατηγορίες επικίνδυνων αστικών αποβλήτων (λ.χ. εντομοκτόνα, συσκευασίες από μπογιές). Ο σταθμός είναι ανοιχτός όλες τις ημέρες (και τις Κυριακές). Σε κοντινή απόσταση βρίσκεται η μονάδα παραγωγής ενέργειας Κίμιγιαρβι, η οποία ανήκει στη δημοτική «ΔΕΗ», Lahti Energy. Ηταν η πρώτη εταιρεία στη Φινλανδία που κατάφερε να απεξαρτηθεί από τα ορυκτά καύσιμα, σταματώντας την παραγωγή ενέργειας από άνθρακα το 2019. Η μονάδα καλύπτει το 90% των αναγκών θέρμανσης της ευρύτερης περιοχής του Λάχτι ήδη από τη δεκαετία του ’60. «Εσχάτως, εκτός από δίκτυα τηλεθέρμανσης έχουμε ξεκινήσει και δίκτυα τηλεψύξης. Το κλίμα αλλάζει και εδώ στον Βορρά», λέει ο διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας, Γιούνι Χάικαραϊνεν. Τον ρωτώ πώς «συμβιβάζεται» με τις αρχές της κυκλικής οικονομίας η καύση απορριμμάτων. «Δεν είναι μονάδα καύσης αλλά αεριοποίησης. Είναι αλήθεια ότι οι μονάδες αυτές χρειάζονται συγκεκριμένες ποσότητες απορριμμάτων για να καλύψουν τη λειτουργία τους. Οσο μειώνονται τα απορρίμματα λόγω ανακύκλωσης, τόσο θα αυξάνουμε τη χρήση απορριμμάτων επεξεργασίας ξύλου και σταδιακά θα αλλάξουμε το μείγμα των υλικών. Παράλληλα αυξάνουμε τις ΑΠΕ: έχουμε ήδη δημιουργήσει δέκα αιολικά πάρκα».