Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, από το 1955 είχε συγκεντρώσει γύρω του ένα επιτελείο εκλεκτών και ιδιαίτερα ικανών ανθρώπων. Από αυτούς, τρεις έγιναν πρωθυπουργοί (Γ. Ράλλης, Ξ. Ζολώτας, Κ. Μητσοτάκης), δύο Πρόεδροι της Δημοκρατίας (Κ. Τσάτσος, Κ. Στεφανόπουλος). Από τα υπόλοιπα, εξίσου ικανά μέλη του επιτελείου του, ο Π. Παπαληγούρας ασθένησε και αποσύρθηκε πριν ανακύψει θέμα διαδοχής, ο Κ. Παπακωνσταντίνου δεν έθεσε υποψηφιότητα και ο Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας ηττήθηκε στην εκλογή από την Κοινοβουλευτική Ομάδα το 1980 και έγινε το 1981 πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας, προκαλώντας τη ριζική οργανωτική της αναμόρφωση.
Η διαδοχή του Καραμανλή ήταν λογικό να προκαλέσει ενδοκομματική αναστάτωση. Ο Μακεδόνας πολιτικός είχε διατηρήσει τα πρωτεία στην παράταξή του το 1955-63 και το 1974-80, ενώ ακόμη και τα χρόνια 1963-74, όταν η παράταξη είχε ηγέτη τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, τούτο έγινε, στην πράξη, έπειτα από υπόδειξή του από τον ίδιο τον Καραμανλή. Η απόσυρσή του, οριστική πλέον, έπειτα από 14 χρόνια στην ηγεσία της κυβέρνησης (η μακρότερη πρωθυπουργική θητεία στην ελληνική πολιτική Ιστορία), εύλογα δημιουργούσε και ανασφάλεια στο κοινό της, που είχε μάθει να τον θεωρεί ως σταθερά. Σε αυτή την εσωκομματική αντιπαράθεση αναμετρήθηκαν δύο κορυφαίοι συνεργάτες του, ο Γεώργιος Ράλλης και ο Ευάγγελος Αβέρωφ. Στις 8 Μαΐου 1980 η Κοινοβουλευτική Ομάδα της Νέας Δημοκρατίας εξέλεξε τον Ράλλη με ψήφους 88, έναντι 84 που έλαβε ο Αβέρωφ.
Παρερμηνείες στην οξεία διαμάχη του 1980
Σήμερα, 43 χρόνια μετά την αναμέτρηση του Μαΐου 1980, είναι δυνατόν να αμφισβητηθούν πολλές από τις υποθέσεις που με τρόπο υπερβολικό εκφράστηκαν τότε και εξακολούθησαν να κυριαρχούν για χρόνια, ίσως σε κάποιον βαθμό έως και σήμερα. Οι Ράλλης και Αβέρωφ είχαν ήδη τα προηγούμενα χρόνια αναδειχθεί φυσικοί διάδοχοι του Καραμανλή. Κατά το προσυνέδριο του κόμματος, στη Χαλκιδική, τον Απρίλιο του 1977, οι Αβέρωφ και Ράλλης, μαζί με τον Παπαληγούρα, ήταν οι κύριοι ομιλητές και πρόεδροι των τμημάτων του, ρόλοι που τους αναβίβαζαν στην ανώτατη θέση μέσα στο κόμμα, μετά τον ίδιο τον Καραμανλή. Στο πρώτο συνέδριο του κόμματος, και πάλι στη Χαλκιδική τον Μάιο του 1979 (όταν πλέον ο Παπαληγούρας είχε ασθενήσει και αποχωρήσει από την πολιτική), οι Ράλλης και Αβέρωφ είχαν παρόμοιους ρόλους.
Η προσπάθεια, έντονη τότε και κατά τη δεκαετία του 1980, να παρουσιαστεί η διαμάχη Αβέρωφ – Ράλλη ως μια διαμάχη «συντηρητικών» και «κεντροδεξιών» δεν είναι, με την απόσταση του χρόνου και βάσει των διαθέσιμων στοιχείων, απόλυτα πειστική. Σίγουρα οι υποστηρικτές των Αβέρωφ και Ράλλη στους κόλπους της Κοινοβουλευτικής Ομάδας δεν χωρίζονταν αποκλειστικά με βάση παρόμοια κριτήρια.
Ούτε όμως η άποψη περί κάποιας θεμελιώδους ιδεολογικής διαφοροποίησης μεταξύ των δύο είναι πραγματικά υποστηρίξιμη. Πράγματι, ο Ράλλης ήταν υποστηρικτής του «ηπίου κλίματος» και ο Αβέρωφ, όπως συνήθως, πιο επιθετικός έναντι του ανερχόμενου ΠΑΣΟΚ. Αλλά τούτα είναι πολύ αμφίβολο εάν αντανακλούσαν πλήρως μια «δεξιά» συνιστώσα υπό τον Αβέρωφ και μια «κεντροδεξιά» υπό τον Ράλλη. Το αντίθετο, ίσως. Ο Αβέρωφ δεν ήταν σαρξ εκ της σαρκός της παλαιάς Δεξιάς: προερχόταν από το Κόμμα Φιλελευθέρων και είχε ενταχθεί στην Κεντροδεξιά το 1956. Δεν θα πρέπει να προξενεί έκπληξη η προτίμηση του Αβέρωφ για μετωπική αντιπαράθεση με το ΠΑΣΟΚ: συνήθως οι προερχόμενοι από τον κεντρώο χώρο έτειναν να είναι πιο επιθετικοί έναντι της ριζοσπαστικοποίησης που εξέφραζε ο Ανδρέας Παπανδρέου. Ο Ράλλης ήταν αυτός που προερχόταν από τον «σκληρό πυρήνα» της παράταξης, κάτι που, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, έπαιξε ρόλο στη δυνατότητά του να προσελκύσει υποστήριξη σε μια εκλογή που κρίθηκε με τέσσερις ψήφους και θα μπορούσε να έχει ανατραπεί εάν δύο ή τρεις εκλέκτορες άλλαζαν στάση. Με άλλα λόγια, δεν αντιστοιχεί πειστικά η αναμέτρησή τους σε μια αντιπαράθεση μεταξύ του «δεξιού» Αβέρωφ και του «κεντρώου» Ράλλη· οι καταγωγές και οι συμπεριφορές τους ήταν αντίστροφες.
Δεν θα πρέπει επίσης να λησμονείται ότι μεταξύ των δύο, ο Ράλλης ήταν αυτός που είχε υπάρξει «αντάρτης» έναντι του Καραμανλή (το 1958 είχε με την παραίτησή του συμβάλλει στην ανατροπή της κυβέρνησης και είχε μείνει εκτός των ψηφοδελτίων). Ο Αβέρωφ, αντίθετα, είχε διακριθεί για τη νομιμοφροσύνη του έναντι του Καραμανλή: το 1963, μετά τον εξαναγκασμό του τελευταίου σε παραίτηση, είχε αρνηθεί πρόταση του Στέμματος να αναλάβει την πρωθυπουργία στη θέση του ανατραπέντος αρχηγού του, ενώ είναι γνωστός ο αποφασιστικός ρόλος του στις 23 Ιουλίου 1974, όταν εξασφάλισε την επιστροφή του Καραμανλή για να αναλάβει την πρωθυπουργία.
Χωρίς κάποια θεμελιώδη ιδεολογική διαφωνία, αλλά με διαφορές στο πεδίο της τακτικής
Ηταν κρίσιμη η ανάδειξη της νέας ηγεσίας, μια διαδικασία την οποία η παράταξη είχε ξεχάσει να διενεργεί έπειτα από τόσα χρόνια κυριαρχίας του Καραμανλή. Στο πλαίσιο αυτό, ήταν ίσως αναμενόμενο οι παρατηρητές να προσπαθήσουν να της προσδώσουν υπέρμετρη δραματικότητα, ακόμη και ιδεολογικά στοιχεία. Δεν είναι όμως αυτή η εικόνα που αναδύεται από την έρευνα. Οι δύο επίδοξοι αρχηγοί της Νέας Δημοκρατίας του Μαΐου 1980 προέρχονταν από την ίδια σχολή σκέψης –τη φιλελεύθερη Κεντροδεξιά– και αποτελούσαν κορυφαία μέλη μιας κυβέρνησης με εξαιρετικά σαφή αντίληψη για το μέλλον της χώρας, με την οποία και οι δύο συμφωνούσαν. Δεν υπήρξε δηλαδή κάποια θεμελιώδης ιδεολογική διαφωνία και ο ίδιος ο Καραμανλής σε σχετικό σημείωμά του έκανε λόγο για «τεχνητές ιδεολογικές διαφοροποιήσεις» μεταξύ τους.
Οι διαφορές τους –μετωπική αντιπαράθεση ή ήπιο κλίμα– αφορούσαν το πεδίο της τακτικής, όχι των στρατηγικών επιλογών. Μάλιστα, η απουσία διαφωνιών σε στρατηγικά ζητήματα υπογραμμίστηκε ακόμη και τότε, από σημαντικό παρατηρητή, τον Νίκο Δήμου, ο οποίος σημείωσε ότι «σε πολλά ο Αβέρωφ είναι προοδευτικότερος του Ράλλη – άλλο αν, λόγω θέσεως και ρόλου, έδινε διαφορετική εντύπωση» («Επίκαιρα», 14 Φεβρουαρίου 1980). Ηταν, πάντως, η πρώτη δημόσια αναμέτρηση για την ηγεσία της σύγχρονης Κεντροδεξιάς και ως τέτοια επιτρέπει την εξαγωγή κάποιων σημαντικών συμπερασμάτων. Το πρώτο είναι το ότι η αντιπαράθεση και ο έντονος χαρακτήρας της, που έφθανε έως τον ψυχικό διχασμό του κόμματος, αδίκησαν και τους δύο κορυφαίους πολιτικούς. Από εκεί και πέρα, όμως, το γεγονός ότι έγινε θεσμικά η αλλαγή της ηγεσίας, έστω με αυτές τις αναταράξεις, και το γεγονός ότι έκτοτε η συγκεκριμένη παράταξη έχει προχωρήσει ομαλά σε ανάλογες διαδικασίες διατηρώντας την ενότητα και τις βασικές ιδεολογικές της θέσεις, παραπέμπει στην ωρίμανσή της και στη λειτουργία της ως πυλώνα του πολιτικού συστήματος.
Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, γενικός γραμματέας
του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.