Η Τζόρτζια Μελόνι τον χαρακτήρισε «έναν από τους άνδρες με τη μεγαλύτερη επιρροή στην ιταλική Ιστορία». Η κληρονομιά του Σίλβιο Μπερλουσκόνι, που έφυγε από τη ζωή την περασμένη Δευτέρα σε ηλικία 87 ετών, εκτείνεται πέρα από τα σύνορα της χώρας του. Οι φαιδρές δηλώσεις και οι θεατρινισμοί, τα σκάνδαλα και τα γκροτέσκα αποτελέσματα των αναρίθμητων πλαστικών έτειναν να μονοπωλούν το ενδιαφέρον των σχολιαστών, με αποτέλεσμα να μην έχει δοθεί όση προσοχή άρμοζε στην τεράστια επίδραση του μοντέλου Μπερλουσκόνι στη μεταψυχροπολεμική πολιτική στις δυτικές δημοκρατίες. Ο φημισμένος Βρετανός ιστορικός Τίμοθι Γκάρτον Ας, χαρακτηρίζει τον εκλιπόντα «πρωτοπόρο του νέου λαϊκισμού» που εξαπλώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες στις δυτικές δημοκρατίες. «Ηταν ο πρώτος που μετέτρεψε την πολιτική σε ποδόσφαιρο· που μίλησε απευθείας στο ευρύ κοινό, χρησιμοποιώντας την περιουσία του και τα κανάλια για να προωθήσει τον εαυτό του, αντί να στηρίξει κάποιο από τα υφιστάμενα κόμματα· που απευθύνθηκε στο συναίσθημα και σε αφηγήματα αντί της ουσίας», λέει στην «Κ». Είναι ενδεικτικό, προσθέτει ο Γκάρτον Ας, ότι «εξελέγη τρεις φορές πρωθυπουργός –ήταν ο μακροβιότερος στη μεταπολεμική Ιστορία της Ιταλίας– και δεν έχει να επιδείξει κανένα επίτευγμα σε επίπεδο δημόσιας πολιτικής». «Ο Μπερλουσκόνι δημιούργησε στην Ιταλία ένα κεντροδεξιό πολιτικό και κοινωνικό μπλοκ, που δεν υπήρχε πριν από τη δεκαετία του ’90», λέει από την πλευρά του στην «Κ» ο μέχρι πρότινος γραμματέας του κεντροαριστερού Δημοκρατικού Κόμματος (PD) και πρώην πρωθυπουργός Ενρίκο Λέτα. «Το ίδιο αυτό μπλοκ είναι που κυβερνάει σήμερα. Αρα μιλάμε για μια επιτυχία που άντεξε στον χρόνο». Η διαφορά σε σχέση με τότε, προσθέτει ο Λέτα, είναι ότι «σήμερα η Κεντροδεξιά έχει εξελιχθεί σε μια πιο δεξιά κατεύθυνση. Ο ευρωσκεπτικισμός του υφιστάμενου κυβερνητικού συνασπισμού δεν ήταν το κλίμα που επικρατούσε στις μέρες όπου μεσουρανούσε το Forza Italia (το κόμμα που ίδρυσε), που ήταν σύμμαχος της Μέρκελ και ανήκε στο Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα».
Ενας άλλος πρώην πρωθυπουργός, ο Μάριο Μόντι, που εκλήθη να διαδεχθεί τον Μπερλουσκόνι το 2011 και να αποτρέψει μία κρίση χρέους στην Ιταλία, που πιθανότατα θα τίναζε στον αέρα την Ευρωζώνη, χαρακτηρίζει στην «Κ» τον Καβαλιέρε ως έναν «γίγαντα της ιταλικής και της ευρωπαϊκής πολιτικής». Η πρώτη του εκλογική νίκη, το 1994, σύμφωνα με τον Μόντι, δημιούργησε προσδοκίες για πιο φιλελεύθερη και φιλοευρωπαϊκή πολιτική, αλλά αυτό «ίσχυσε μόνο κατά καιρούς». Η στάση του Μπερλουσκόνι προς την πολιτική άλλαξε στη συνέχεια, λέει ο επιφανής Ιταλός γερουσιαστής. «Είδε την ενασχόλησή του ως περιπέτεια, γεμάτη πάθη, που ενθουσίασε ορισμένους Ιταλούς και αποξένωσε άλλους».
Ο Μόντι θεωρεί τη δική του σταδιοδρομία «προϊόν» των «ενίοτε στέρεων σχέσεων του Μπερλουσκόνι με την Ευρώπη». Υπενθυμίζει ότι ο εκλιπών ήταν αυτός που τον διόρισε επίτροπο το 1994. Επιπλέον «το 2011, όταν κλήθηκα να υπηρετήσω ως πρωθυπουργός, καταφέραμε –και με τη δική του συμβολή– να αντιμετωπίσουμε την πολύ σοβαρή χρηματοπιστωτική κρίση για την οποία έφερε εν μέρει την ευθύνη. Ετσι μπορέσαμε να κρατήσουμε την Ιταλία σταθερά αγκυροβολημένη εντός της Ευρώπης, κάτι το οποίο πάντα ήθελε». «Ηταν ένας φιλελεύθερος λαϊκιστής», δηλώνει στην «Κ» ο Λορένζο Καστελάνι, επίκουρος καθηγητής Ιστορίας Πολιτικών Θεσμών στο Luiss Guido Carli στη Ρώμη. «Παρεμφερής με τους σημερινούς λαϊκιστές στο επίπεδο της αδιαμεσολάβητης επικοινωνίας, αλλά με διαφορετικό πολιτικό μήνυμα. Ο Μπερλουσκόνι ήταν οπαδός της παγκοσμιοποίησης και νεοφιλελεύθερος, όχι εθνικιστής ή υποστηρικτής του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία».
Ο επιχειρηματίας ως πολιτικός
Σε αντίθεση με τον Ντόναλντ Τραμπ, του οποίου έχει συχνά χαρακτηριστεί προπομπός, ο Μπερλουσκόνι ήταν πραγματικά αυτοδημιούργητος. Μιλανέζος γιος ενός τραπεζικού υπαλλήλου και μιας νοικοκυράς, πριν ξεκινήσει τη λαμπρή και αμφιλεγόμενη επιχειρηματική του σταδιοδρομία είχε υπάρξει μεταξύ άλλων τροβαδούρος σε κρουαζιερόπλοια. Με την επιμονή ενός γεννημένου πωλητή και το ταλέντο για συμφωνίες κάτω από το τραπέζι, άφησε το στίγμα του αρχικά στον τομέα των κατασκευών και του real estate. Στη συνέχεια αναδείχθηκε σε μεγιστάνα των ΜΜΕ, μεταμορφώνοντας το τηλεοπτικό τοπίο της χώρας και μετασχηματίζοντας την κοινωνία της. Αγοράζοντας την ποδοσφαιρική ομάδα Μίλαν το 1986 εδραιώθηκε ακόμη περισσότερο ως ένας ολιγάρχης με ειδική επιρροή.
Το 1993, εκμεταλλευόμενος τη βαθύτατη πολιτική κρίση που είχε συμπαρασύρει το ιταλικό πολιτικό κατεστημένο, ίδρυσε το Forza Italia (το όνομα προέρχεται από ποδοσφαιρικό σύνθημα). Λιγότερο από έναν χρόνο αργότερα ήταν πρωθυπουργός, χωρίς να έχει υπηρετήσει προηγουμένως σε κανένα άλλο κυβερνητικό αξίωμα (άλλο ένα κοινό με τον Ντόναλντ Τραμπ).
Στο σημείο αυτό, όπως έγραψε ο Τζέισον Χόροβιτς στους New York Times, έγινε ο ίδιος –όπως μεταγενέστερα ο Τραμπ στις Ηνωμένες Πολιτείες– η νέα διαχωριστική γραμμή στην πολιτική ζωή της χώρας του. Οι υποστηρικτές του τον αποθέωναν ως υπόδειγμα του επιτυχημένου Ιταλού, θαυμάζοντας ακόμη και την ικανότητά του, νομίμως ή παρατύπως, να αποφεύγει να πληρώνει φόρους. (Με την ίδια λογική, ο Τραμπ, σε προεκλογικό debate με τη Χίλαρι Κλίντον το 2016, είπε ότι το γεγονός ότι δεν είχε πληρώσει ομοσπονδιακό φόρο εισοδήματος έδειχνε ότι είναι έξυπνος.) Θαύμαζαν επίσης «την ευθύτητα, το πάθος και την έλλειψη πολιτικής ορθότητας του λόγου του», εξηγεί ο Λορένζο Καστελάνι. Απεναντίας, συνεχίζει, «το αριστερό κατεστημένο τον απεχθανόταν, τον θεωρούσε ντεσπεράντο». Ο ίδιος κατακεραύνωνε τους δικαστές και τους δημοσιογράφους που τον κυνηγούσαν, ως λυσσαλέους κομμουνιστές.
Χρόνια στασιμότητας
Η πρώτη θητεία του στην πρωθυπουργία κράτησε μόλις οκτώ μήνες. Το 2001, παραμονές της επανεκλογής του, το Economist ξεκινούσε το κύριο άρθρο του ως εξής: «Σε οποιαδήποτε δημοκρατία που σέβεται τον εαυτό της θα ήταν αδιανόητο ο άνδρας που θεωρείται ότι βρίσκεται στα πρόθυρα του να εκλεγεί πρωθυπουργός, να έχει προσφάτως τεθεί υπό έρευνα, μεταξύ άλλων, για ξέπλυμα χρήματος, ανάμειξη σε δολοφονία, διασυνδέσεις με τη Μαφία, φοροδιαφυγή και τη δωροδοκία πολιτικών, δικαστών και της φορολογικής αστυνομίας» (για το άρθρο αυτό και άλλα που ακολούθησαν στο ίδιο πνεύμα, ο Μπόρις Τζόνσον, διευθυντής τότε του περιοδικού Spectator και ένας από τους πολιτικούς μιμητές κι αυτός του Καβαλιέρε, είχε χαρακτηρίσει τους συντάκτες του Economist «στεγνές αριθμομηχανές», σε ένα μάλλον εγκωμιαστικό προφίλ του Μπερλουσκόνι).
Η δεύτερη θητεία του διήρκεσε έως το 2006 και την οριακή του ήττα από τον Ρομάνο Πρόντι. Μία από τις βασικές πρωτοβουλίες των κυβερνήσεών του την περίοδο αυτή, η μεταρρύθμιση του ιταλικού Συντάγματος, απορρίφθηκε τον Ιούλιο του 2006 σε δημοψήφισμα. Η ιταλική οικονομία συνέχισε να αργοσέρνεται, με οριακά θετικούς δείκτες ανάπτυξης και το χρέος να παραμένει σταθερά πάνω από το 100% του ΑΕΠ. Οταν εξελέγη για τρίτη φορά πρωθυπουργός τον Απρίλιο του 2008, η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση έχει ήδη αρχίσει να κλονίζει τα θεμέλια της παγκόσμιας οικονομίας. Οταν θα έφτανε στην Ευρωζώνη, η Ιταλία θα αναδεικνυόταν ο πιο επικίνδυνος αδύναμος κρίκος.
Στη δίνη της ευρωκρίσης
Η τρίτη θητεία του έληξε άδοξα τον Νοέμβριο του 2011, όταν, με την Ιταλία υπό ασφυκτική πίεση από τις αγορές και έχοντας χάσει την εμπιστοσύνη των Ευρωπαίων εταίρων του και των βουλευτών του, εξαναγκάστηκε σε παραίτηση. Το ιταλικό ζήτημα ήταν το δεύτερο μεγάλο δράμα –μαζί με το ελληνικό– της πολυτάραχης Συνόδου των Καννών.
Η Κριστίν Λαγκάρντ, που λίγους μήνες νωρίτερα είχε αντικαταστήσει τον ατιμασμένο Ντομινίκ Στρος-Καν στο τιμόνι του ΔΝΤ, είχε έλθει στο γαλλικό θέρετρο με ένα προληπτικό πρόγραμμα 80 δισ. δολαρίων για την Ιταλία, το οποίο θα συνοδευόταν από στενή παρακολούθηση για τη διασφάλιση ότι ο Μπερλουσκόνι θα εφάρμοζε τις αναγκαίες περικοπές και μεταρρυθμίσεις. «Η Ιταλία δεν έχει καμιά αξιοπιστία», φέρεται να δήλωσε στους συνομιλητές της η Λαγκάρντ –μεταξύ των οποίων η Αγκελα Μέρκελ, ο Νικολά Σαρκοζί και ο Ζ. Κ. Γιούνκερ– σε συνάντηση στο περιθώριο της Συνόδου, σύμφωνα με την εξιστόρηση του Πίτερ Σπίγκελ των Financial Times.
Είχαν προηγηθεί μήνες αναταραχής στις αγορές ομολόγων, με το κόστος δανεισμού της Ιταλίας να σκαρφαλώνει και τον Ιταλό ηγέτη να αποτυγχάνει να θέσει υπό έλεγχο την κατάσταση. Ο Μπερλουσκόνι επανειλημμένως κατήγγειλε μετά την παραίτησή του ότι είχε υπάρξει θύμα συνωμοσίας της Ε.Ε. Το 2014 ο Τιμ Γκάιτνερ, υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ στις μέρες κορύφωσης της ευρωκρίσης, έδειξε να επιβεβαιώνει το αφήγημα αυτό στα απομνημονεύματά του.
«Κάποια στιγμή εκείνο το φθινόπωρο (του 2011), ορισμένοι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι μάς προσέγγισαν με ένα σχέδιο ανατροπής του Ιταλού πρωθυπουργού Σίλβιο Μπερλουσκόνι», έγραφε ο Γκάιτνερ. «Ηθελαν να αρνηθούμε να υποστηρίξουμε την παροχή δανείων του ΔΝΤ στην Ιταλία μέχρι να παραιτηθεί […] Είπαμε στον πρόεδρο (Ομπάμα) γι’ αυτή την απροσδόκητη πρόσκληση αλλά, όσο κι αν θα βοηθούσε να είχαμε καλύτερη ηγεσία στην Ευρώπη, δεν μπορούσαμε να εμπλακούμε σε ένα τέτοιο σχέδιο. “Δεν μπορούμε να έχουμε αίμα στα χέρια μας”, είπα».
Η επόμενη μέρα
Εως τη στιγμή που έφυγε από τη ζωή, ο Μπερλουσκόνι παρέμενε σημαντικός παράγων στην ιταλική πολιτική – το κόμμα του είναι ελάσσων εταίρος στην κυβέρνηση της Τζόρτζια Μελόνι. Η παροιμιώδης ικανότητά του να αναγεννιέται από τις πολιτικές του στάχτες μνημονεύθηκε από τον αρθρογράφο των Financial Times, Στίβεν Μπους, που προέβλεψε περιπαικτικά στο Twitter ότι ο Μπερλουσκόνι θα κάνει την πολιτική του επάνοδο ακόμη και από τον τάφο.
Οταν καταδικάστηκε αμετακλήτως για φορολογική απάτη το 2013, πολλοί τον είχαν ξεγράψει. Ηταν άλλωστε 76 ετών και η ποινή του περιλάμβανε πενταετή αποκλεισμό από τη διεκδίκηση εκλογικών αξιωμάτων. Κι όμως, επανήλθε στο προσκήνιο, έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην ανατροπή της κυβέρνησης Ντράγκι και στήριξε τον δεξιό συνασπισμό υπό τη Μελόνι, η οποία είχε διοριστεί για πρώτη φορά υπουργός σε ηλικία 31 ετών από τον ίδιο το 2008.
Ενα κρίσιμο ερώτημα –με πιθανές επιπτώσεις για τη βιωσιμότητα του κυβερνητικού συνασπισμού– αφορά το τι θα απογίνει το Forza Italia. Οπως εξηγεί ο Καστελάνι, πρόκειται για το «πραγματικό αίνιγμα» της τρέχουσας ιταλικής πολιτικής. Το κόμμα «μπορεί να διασπαστεί», κάτι το οποίο θα είναι «προβληματικό για την κυβερνητική πλειοψηφία» και την ικανότητά της να νομοθετεί. Από την άλλη, όπως σημειώνει, η υπερδεξιά Μελόνι αποκτά ολοένα και στενότερες σχέσεις με το ΕΛΚ – κάτι που μπορεί να εκληφθεί ως μία ακόμη πτυχή της κληρονομιάς του Μπερλουσκόνι.
O αποχαιρετισμός του Πούτιν
Από τους πρώτους ηγέτες που εξέφρασαν τη θλίψη τους για τον χαμό του Μπερλουσκόνι ήταν ο Βλαντιμίρ Πούτιν, ο οποίος μίλησε για έναν «αγαπητό άνθρωπο» και έναν «πραγματικό φίλο». Ο Καβαλιέρε παρέμεινε πιστός μέχρι τέλους στην ιδιότυπη αυτή πολιτική φιλία. Μόλις τον περασμένο Φεβρουάριο προκάλεσε τριγμούς στην κυβέρνηση Μελόνι ρίχνοντας την ευθύνη για τον πόλεμο στην Ουκρανία στον Βολοντίμιρ Ζελένσκι.
«Η γοητεία που ασκούν οι ισχυροί άνδρες είναι ένα ακόμη χαρακτηριστικό του νέου λαϊκισμού όπου πρωτοστάτησε ο Μπερλουσκόνι», παρατηρεί ο Τίμοθι Γκάρτον Ας. Η σαγήνη που ασκούν δικτάτορες όπως ο Καντάφι ή ο Πούτιν σε λαϊκιστές όπως ο Μπερλουσκόνι, εξηγεί ο Βρετανός ιστορικός, «ενισχύεται καθώς αντιμετωπίζουν κριτική και μπλέκουν σε νομικές περιπέτειες χάρη στη λειτουργία των θεσμικών αντίβαρων στις φιλελεύθερες δημοκρατίες».
Ηταν ο πρώτος που μετέτρεψε την πολιτική σε ποδόσφαιρο· που απευθύνθηκε στο συναίσθημα και σε αφηγήματα αντί της ουσίας. Εξελέγη τρεις φορές πρωθυπουργός και δεν έχει να επιδείξει κανένα επίτευγμα σε επίπεδο δημόσιας πολιτικής. – Τίμοθι Γκάρτον Ας
Ο Μπερλουσκόνι δημιούργησε στην Ιταλία ένα κεντροδεξιό πολιτικό και κοινωνικό μπλοκ, που δεν υπήρχε πριν από τη δεκαετία του ’90. Το ίδιο αυτό μπλοκ είναι που κυβερνάει σήμερα. Αρα μιλάμε για μια επιτυχία που άντεξε στον χρόνο. – Ενρίκο Λέτα
Ηταν γίγαντας της ιταλικής και της ευρωπαϊκής πολιτικής. Είδε την ενασχόλησή του ως περιπέτεια, γεμάτη πάθη, που ενθουσίασε ορισμένους Ιταλούς και αποξένωσε άλλους. – Μάριο Μόντι
