«Εχω δεχθεί ένα τεράστιο, μαζικό κύμα αντιδράσεων από τους Ουκρανούς αναγνώστες μου που εξέφρασαν θυμό, λύπη, απογοήτευση και πόνο για το γεγονός ότι θα επέλεγα να κυκλοφορήσω ένα βιβλίο αυτή τη στιγμή, οποιοδήποτε βιβλίο, ανεξάρτητα από το θέμα του, που διαδραματίζεται στη Ρωσία. Θέλω να πω ότι έλαβα υπ’ όψιν μου αυτά τα μηνύματα και τα σέβομαι. Ως εκ τούτου, κάνω αλλαγή πορείας και αφαιρώ το βιβλίο από τον εκδοτικό μου προγραμματισμό. Δεν είναι η κατάλληλη ώρα να εκδοθεί και δεν θέλω να προσθέσω κανένα κακό σε μιαν ομάδα ανθρώπων που έχει ήδη βιώσει και που συνεχίζει να υφίσταται σοβαρές και ακραίες πληγές».
View this post on Instagram
Αυτό ήταν το μήνυμα της Ελίζαμπεθ Γκίλμπερτ, της συγγραφέως που έγινε διάσημη με το βιβλίο της «Eat, pray, love», που είχε μεταφερθεί στον κινηματογράφο διά χειρός Ράιαν Μέρφι, με τους Τζούλια Ρόμπερτς και Χαβιέ Μπαρδέμ. Το μέχρι πρότινος επερχόμενο «The Snow Forest», βασισμένο σε αληθινή ιστορία, μιλά, όπως λέει ο Guardian, για μια οικογένεια θρησκευόμενων Ρώσων φονταμενταλιστών που τη δεκαετία του 1930 απέδρασαν από τον τρόμο του Στάλιν, επιλέγοντας την αυτοαπομόνωση σε ένα απομακρυσμένο μέρος της Σιβηρίας για σχεδόν μισό αιώνα.
Ενα ζήτημα που τέθηκε από την πρώτη στιγμή
Δεν είναι, πάντως, η πρώτη φορά από ενάρξεως του πολέμου που τίθεται αυτό το ζήτημα – αν και στην περίπτωση της Ελίζαμπεθ Γκίλμπερτ φαίνεται ότι πηγαίνουμε ένα βήμα παρακάτω. Δεν είναι μόνον ότι επιβάλλουμε κυρώσεις –τουλάχιστον στον πολιτισμό– σε οτιδήποτε αποτελεί κρατικό ρωσικό πολιτιστικό φορέα, όπως, ενδεικτικά, τα μπαλέτα Μπολσόι· είναι ότι πλέον η κουλτούρα της ακύρωσης επεκτείνεται και σε ό,τι μπορεί να συνδέεται, έστω και μόνον σκηνικά όπως στο βιβλίο της Γκίλμπερτ, με τη Ρωσία.
Η Φιλαρμονική Ορχήστρα του Μονάχου, όπως είχε γράψει η «Κ», απέπεμψε τον αστέρα-διευθυντή της, Βάλερι Γκεργκίεφ, επειδή αρνήθηκε να καταδικάσει την εισβολή στην Ουκρανία ή να πάρει αποστάσεις από τον στενό του φίλο, Βλαντιμίρ Πούτιν. Ο ίδιος υποχρεώθηκε σε παραίτηση από επίτιμος πρόεδρος του Φεστιβάλ του Εδιμβούργου. Η Σκάλα του Μιλάνου έκανε πρεμιέρα στην καλλιτεχνική της σεζόν με την όπερα «Μπορίς Γκοντουνόφ» του Πούσκιν και ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων. Η Βασιλική Οπερα του Λονδίνου διέκοψε τη συνεργασία με τα μπαλέτα Μπολσόι.
Η Ρωσία ανοίγεται στη Δύση και εντείνει τις προσφορές για αγορά πνευματικών δικαιωμάτων αγγλόφωνων συγγραφέων προς μετάφραση στα ρωσικά.
Κοινή αφετηρία είχε η απόφαση για ακύρωση της παράστασης της «Λίμνης των Κύκνων» από τα Μπολσόι στο Μέγαρο Μουσικής, στην Αθήνα. Σύμφωνα με την τότε ανακοίνωση του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού, αναστέλλεται εις το εξής οποιαδήποτε εκδήλωση σχετική με ρωσικούς πολιτιστικούς οργανισμούς. Η ματαίωση της παράστασης προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων αλλά και ένα λακωνικό σχόλιο από τη ρωσική πρεσβεία στην Αθήνα, που έκανε λόγο για ακόμα μία κίνηση «στον βηματισμό της αντιρωσικής πολιτικής της Δύσης». Οι υπηρεσίες του υπουργείου, σύμφωνα με άλλο ρεπορτάζ της «Κ», ενημέρωσαν τους εποπτευόμενους φορείς να ανασταλεί «οποιαδήποτε υλοποίηση, συνεργασία, προγραμματισμός ή συζήτηση συνεργασίας» με ρωσικούς πολιτιστικούς οργανισμούς.
Η Ρωσία του Πούτιν είναι σε πόλεμο με την Ουκρανία· η Δύση είναι σε πόλεμο (με εισαγωγικά ή χωρίς) με τον Ρώσο πρόεδρο· είμαστε, άραγε, και σε πόλεμο με τον ρωσικό πολιτισμό; Μπορεί το κύμα της δυτικής αντιρωσικής εκστρατείας να συμπαρασύρει τον πολιτισμό μιας ολόκληρης χώρας; Μπορούν ο Ντοστογιέφσκι, ο Τολστόι, ο Τσέχοφ, ο Σοστακόβιτς, ο Ραχμάνινοφ, ο Τσαϊκόφσκι, ο Μαλέβιτς, ο Καντίνσκι ή η Πόποβα να οδηγηθούν στο πυρ το εξώτερον εξαιτίας ενός παρανοϊκού πολέμου ενός συμπατριώτη τους;
Σύμφωνα με τον Guardian, η Ρωσία, από πλευράς της, ανοίγεται στη Δύση και εντείνει τις προσφορές για αγορά πνευματικών δικαιωμάτων αγγλόφωνων συγγραφέων προς μετάφραση στα ρωσικά. Αγγλόφωνοι συγγραφείς, λέει το δημοσίευμα, αστυνομικών, ρομαντικών και μυθιστορημάτων φαντασίας έλαβαν ορισμένες απροσδόκητα δελεαστικές προσφορές για τα βιβλία τους την περασμένη άνοιξη, ωστόσο ορισμένοι εξ αυτών παραμένουν διστακτικοί στα ρωσικά χρήματα λόγω του πολέμου στην Ουκρανία.
Οπως έγραψε ο καθηγητής Νευροβιολογίας και συγγραφέας Κέναν Μαλίκ στον Guardian, λίγοι έχουν διαβάσει έστω και προσχέδιο του βιβλίου της Γκίλμπερτ, το οποίο, απ’ ό,τι φαίνεται, δεν είναι ούτε προπαγανδιστικό, ούτε υποστηρίζει τον ρωσικό εθνικισμό, πόσο μάλλον τον Βλαντιμίρ Πούτιν. «Αυτό που συχνά οδηγεί στην αυτολογοκρισία σήμερα είναι, μάλλον, η αίσθηση της ηθικής υποχρέωσης να μην αναστατώσει κανείς το κοινό του, μια ευαισθησία που εξέφρασε τόσο έντονα η Γκίλμπερτ στο βίντεό της στο Instagram».
«Ο πόλεμος ήταν εξαρχής και πολιτισμικός»
Μιλάμε για παράπλευρες απώλειες; Δεν έπρεπε όλα αυτά τα ζητήματα –της ακύρωσης ενός αιώνιου πολιτισμού– να έχουν λυθεί ήδη; Ο καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας του Εθνικού Πανεπιστημίου του Κιέβου, Αντριι Σαβένκο, διακρίνει, όπως λέει σε συνομιλία του με την «Κ», δύο πλευρές σε αυτό το ζήτημα, μία εσωτερική (των Ουκρανών) και μία εξωτερική (των Ρώσων).
«Ο Βλαντιμίρ Πούτιν χρησιμοποιεί τον πολιτισμό ως όπλο της πολιτικής του εναντίον της Ουκρανίας ήδη από το 2014. Δεν αμφισβήτησε απλώς τη γλώσσα, την ιστορία και τις ρίζες των Ουκρανών, αλλά θέλησε να εντάξει όλο τον –κατασκευασμένο για τον ίδιο– ουκρανικό πολιτισμό στα νέα του σχέδια περί αναβίωσης της ρωσικής αυτοκρατορίας, λέγοντας ότι η Δύση δημιούργησε την Ουκρανία ως αντι-Ρωσία. Ο πρόεδρος του Μουσείου Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη, την επαύριο της εισβολής τον Φεβρουάριο του 2022, δημοσίευσε άρθρο παραδεχόμενος ότι ο πόλεμος της Ρωσίας είναι πολιτισμικός. Το ίδιο έγινε προσφάτως και με την επιστολή Ρώσων πρυτάνεων που υποστηρίζουν τον πόλεμο του Πούτιν εναντίον της χώρας μας. Και αυτό με κάνει να αναρωτιέμαι: συμμετέχει ή δεν συμμετέχει τελικά ο πολιτισμός στην αιματοχυσία;» αφηγείται ο Ουκρανός νεοελληνιστής.
«Προσφάτως έγινε ένα συνέδριο με Ρώσους –και όχι μόνον– νεοελληνιστές στη Μόσχα με κεντρικό θέμα “Ελληνες στη Ρωσία”. Εδώ έρχεται η δεύτερη απορία μου: δεν έπρεπε κάποιος να αναφέρει τα τραγικά γεγονότα της Μαριούπολης, του κέντρου του ελληνισμού στην Αζοφική θάλασσα;» μας λέει ο Αντριι Σαβένκο.
«Σέβομαι την απόφαση της Ελίζαμπεθ Γκίλμπερτ να μην εκδώσει το βιβλίο της έπειτα από τις αντιρρήσεις των Ουκρανών», αναφέρει στη συνομιλία μας ο Ουκρανός καθηγητής από το Κιέβο. «Από την άλλη, ας σκεφτούμε το εξής: σήμερα, μπορεί ένας μαθητής του Ιρπίν, του Χαρκόβου, του Κιέβου, της Ζαπορίζια, της Χερσώνας να διαβάσει το ποίημα του Μιχαήλ Γιούριεβιτς Λέρμοντοφ για τη Μάχη του Μποροντίνο του 19ου αιώνα και τη νίκη των Ρώσων; Πώς να διδάξουμε τον Μπουλγκάκοφ δίχως να επιτονίσουμε ότι ήταν αντιουκρανός και αντισημίτης; Είναι δυνατόν την ημέρα της ανατίναξης του φράγματος της Νόβα Καχόβκα να εορτάζεται στον ΟΗΕ –έστω και προγραμματισμένα– η ημέρα της ρωσικής γλώσσας;»
«Συμμετέχει ή δεν συμμετέχει τελικά ο πολιτισμός στην αιματοχυσία;»
Ο Αντριι Σαβένκο επανέρχεται στην κουβέντα μας στον πολιτισμικό πόλεμο του Βλαντιμίρ Πούτιν, αλλά και στην εθελοτυφλία της Δύσης που προσπαθεί, όπως λέει, να καταλάβει τι συμβαίνει στο μυαλό του Ρώσου πολίτη που ζει σε μιαν αυταρχική κοινωνία. Ο συνομιλητής μας παραδέχεται, ωστόσο, ότι «μπορεί οι λέξεις να πλήττουν, αλλά οι άνθρωποι και τα όπλα σκοτώνουν». «Ο Ρώσος πρόεδρος, όμως, κατά τα πρότυπα του νέου Σοβιετικού πολίτη που ήθελε να χτίσει ο Στάλιν, καταπιέζει όλους τους εθνοτικούς πολιτισμούς που υπάρχουν μέσα στη Ρωσία, προκειμένου να χτίσει τη νέα, μεγάλη και ενιαία Ρωσία. Αυτοί οι πολιτισμοί χάνουν τη γλώσσα τους, τμήματα της ιστορίας τους. Αυτό που θεωρώ ότι πρέπει να κάνουμε είναι να δούμε πώς γίνεται οι Ρώσοι συγγραφείς σήμερα να υπηρετούν μία τέτοια πολιτισμική πολιτική και, από την άλλη,στις σημερινές συνθήκες, πρώτα απ’ όλα πρεπει να υποστηρίζονται οι πολιτισμοί που έζησαν και ζουν τους περιορισμούς και την καταστολή όπως ο ουκρανικός, ο τατάρικος, ο γεωργιανός ή ουντμούρτικος και μετά να παρέχουμε βοήθεια στους Ρώσους πολίτες, κάποιοι από τους οποίους όντως κινδυνεύουν».
Ο Ουκρανός νεοελληνιστής περιγράφει ακόμα περισσότερα εσωτερικά ζητήματα στη χώρα του. «Θυμάμαι πάντα ένα λατινικό ρητό: “Οταν τα κανόνια βροντούν, οι Μούσες σωπαίνουν”. Υπάρχουν πολλοί Ουκρανοί που δυσκολεύονται να ακούσουν ρωσική μουσική, να δουν ρωσικές ταινίες, να διαβάσουν ρωσικά βιβλία, ειδικά αν έχουν δικούς τους ανθρώπους στο μέτωπο. Οι ρωσόφωνοι περνούν ακόμα πιο δύσκολα, όχι διότι φοβούνται ότι οι συμπατριώτες μας θα τους επιτεθούν, αλλά επειδή δεν θέλουν να μιλούν τη γλώσσα του εχθρού», ολοκληρώνει την κουβέντα μας ο Αντριι Σαβένκο.
«Η συλλήβδην ακύρωση είναι ανεύθυνη»
«Αυτό που συμβαίνει με τη συλλήβδην ακύρωση του ρωσικού πολιτισμού από τη Δύση είναι επιφανειακό και ανεύθυνο», λέει στην «Κ» η Μαρία Τσαντσάνογλου, διευθύντρια του MOMus-Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη Ρωσικής Πρωτοπορίας. «Ο Ψυχρός Πόλεμος δεν έχει πολλά χρόνια που έχει τελειώσει. Εκείνη την εποχή, στη Δύση, άνθησε η σοβιετολογία, η μελέτη του ρωσικού πολιτισμού, γράφτηκαν βιβλία και γυρίστηκαν ταινίες με θέμα τη Ρωσία. Ηταν δημιουργικές εκείνες οι διαφωνίες. Αυτό που συμβαίνει τώρα με την Ουκρανία δεν σημαίνει ότι πρέπει να θυματοποιηθεί ο πολιτισμός. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τους καλλιτέχνες, όπως, ας πούμε, συμβαίνει με τη Συλλογή Κωστάκη Ρωσικής Πρωτοπορίας, που δημιούργησαν πιστεύοντας σε έναν καλύτερο κόσμο. Και ο σύγχρονος ρωσικός πολιτισμός γίνεται πλέον θύμα της επιθετικότητας του Πούτιν, αλλά αυτό είναι λάθος της Δύσης», συμπληρώνει η ίδια.
«Ο σύγχρονος ρωσικός πολιτισμός γίνεται πλέον θύμα της επιθετικότητας του Πούτιν, αλλά αυτό είναι λάθος της Δύσης».
Το MOMus της Θεσσαλονίκης, όπως μας ενημερώνει η διευθύντριά του, έχει σταματήσει κάθε συνεργασία, σύμφωνα με την οδηγία του υπουργείου Πολιτισμού, με ρωσικούς φορείς, ενώ πλέον δεν λαμβάνει χορηγικά χρήματα από ρωσικές πηγές. Το MOMus, εξάλλου, λόγω της Συλλογής Κωστάκη, είχε ένα δίκτυο υποστηρικτών αλλά και συνεργατών από τη Ρωσία, που πλέον είναι αδύνατον να συνεργαστούν με το ίδρυμα. «Ωστόσο, σε προσωπικό επίπεδο συνεργαζόμαστε με Ρώσους καλλιτέχνες· μάλιστα, είχαμε έργα τους στην Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης», μας λέει η Μαρία Τσαντσάνογλου.
«Πώς να αποκλείσεις έναν πολιτισμό που παράγεται σε αυτές τις συνθήκες;»
Και η καθηγήτρια του Βαλκανικών, Σλαβικών & Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και εξέχουσα μεταφράστρια, Αλεξάνδρα Ιωαννίδου δηλώνει «κάθετα αντίθετη με οποιονδήποτε αποκλεισμό. Ο πολιτισμός είναι βασικός πυλώνας της ειρήνης μεταξύ των λαών», σημειώνει μιλώντας στην «Κ», χαρακτηρίζοντας, μάλιστα, «αυτοκτονική» αυτή τη στάση της Δύσης.
«Οι κινήσεις αυτές είναι βούτυρο στο ψωμί του Ρώσου προέδρου, καθώς τον εξυπηρετεί ο αποκλεισμός των Ρώσων συγγραφέων, οι οποίοι, έτσι κι αλλιώς, έχουν μπει στο στόχαστρό του και υφίστανται διώξεις».
«Εννοείται ότι ο Πούτιν δεν ανταποκρίνεται επ’ ουδενί στα δημοκρατικά κελεύσματα της Δύσης. Πώς, όμως, να αποκλείσεις τον σύγχρονο ρωσικό πολιτισμό, ιδίως όταν προσπαθεί να δημιουργήσει σε ένα τέτοιο καθεστώς όπως αυτό του Πούτιν;» τονίζει η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, που συμπληρώνει ότι «αυτές οι κινήσεις είναι βούτυρο στο ψωμί του Ρώσου προέδρου, καθώς τον εξυπηρετεί ο αποκλεισμός των Ρώσων συγγραφέων, οι οποίοι, έτσι κι αλλιώς, έχουν μπει στο στόχαστρό του και υφίστανται διώξεις. Η τέχνη μιλάει, είναι φορέας αντίστασης», λέει η ίδια.
Η δυτική συζήτηση περί… cancel Russian culture, για την Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, είναι «επίσης στη λογική της Σοβιετικής Ενωσης, είναι μια παλαβή προσέγγιση. Αν δεν δώσουμε βήμα σε όλους αυτούς που βρήκαν το θάρρος να μιλήσουν μέσα σε τόσο δύσκολες συνθήκες, σε ποιους θα δώσουμε;» αναρωτιέται.
«Ο Πούτιν είναι ο πραγματικός καταστροφέας τους ρωσικού πολιτισμού»
Ενα επιπλέον ενδιαφέρον στοιχείο θέτει ο δημοσιογράφος και μεταφραστής από τα ρωσικά, Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης, που έχει προσφάτως εκδώσει τα βιβλία «Ρωσία – Ο μεγάλος εχθρός της Δύσης» και «Η αυτοκρατορική νοσταλγία της Ρωσίας – Ο ευρασιανικός πειρασμός» (αμφότερα από τις εκδ. Επίκεντρο). «Αυτό που προσπαθεί να κάνει η Δύση με τον αποκλεισμό του ρωσικού πολιτισμού δεν είναι τίποτα μπροστά στα δεινά που προκαλεί ο ίδιος ο Βλαντιμίρ Πούτιν στον πολιτισμό της χώρας του. Διώξεις συγγραφέων, κλείσιμο θεάτρων, ακυρώσεις εκθέσεων, ακόμα και την υπόνοια ότι κάποιος καλλιτέχνης είναι “ξένος πράκτορας”, σύμφωνα με τον νόμο που έχει ψηφίσει. Και κάνει και κάτι ακόμα χειρότερο: σε πολλά βιβλιοπωλεία, όταν κάποιο βιβλίο ανήκει σε συγγραφέα χαρακτηρισμένο “ξένο πράκτορα”, τότε το εξώφυλλο καλύπτεται με μαύρη σακούλα που τη συνοδεύει ένα λευκό αυτοκόλλητο που ενημερώνει για το… ποιόν του συγγραφέα».
«Η πολιτική του Πούτιν είναι βασισμένη σε τρεις πυλώνες: στον ρωσικό εθνικισμό, στην Ορθοδοξία και την ασιατική απολυταρχία».
Ο Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης επισημαίνει ότι η νέα πολιτισμική πολιτική του Ρώσου προέδρου είναι βασισμένη σε τρεις πυλώνες: «Στον ρωσικό εθνικισμό, στην Ορθοδοξία και την ασιατική απολυταρχία. Είναι οι θέσεις που έχει υιοθετήσει από τον ιδεολόγο της Μεγάλης Ρωσίας, Βλάντισλαβ Σούρκοφ, και την ιδεολογία του “βαθεός ρωσικού κράτους”. Εχει δώσει εκατομμύρια στον επίσκοπο Τύχων, Γκεόργκι Αλεξάντροβιτς Σεφκούνοφ για να δημιουργήσει πολυμεσικές εκθέσεις σε αυτό το πλαίσιο. Αποκαθήλωσε την “Αγία Τριάδα” του Αντρέι Ρουμπλιόφ από την Πινακοθήκη Τρετιακόφ της Μόσχας για να την παραδώσει στο… αγαπημένο του ρωσικό Πατριαρχείο, που τον εξυπηρετεί στην καθιέρωση της νέας ρωσικής ιδεολογίας, με κάθε κίνδυνο για τη συντήρηση αυτού του σπουδαίου έργου».
Σε αυτό φαίνεται ότι συμφωνεί και η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, η οποία παρατηρεί ότι στον ακαδημαϊκό χώρο έχει μετατοπιστεί η ερμηνεία των Ρώσων κλασικών. «Διαβάζονται πλέον όλοι ως βαθιά εθνικιστές και χριστιανοί συγγραφείς, κάτι που απέχει παρασάγγας από την πραγματικότητα».
«Οι Ουκρανοί είναι λογικό να θέλουν την απορωσοποίησή τους – εκεί χύνεται αίμα. Αυτό που κάνει, όμως, η Δύση είναι, κατά τη γνώμη μου, ανόητο», καταλήγει ο Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης.