Η Πολωνία πρέπει τώρα να επιστρέψει στις αξίες της Ε.Ε.
Η οργή του πολωνικού λαού με τον αυταρχισμό και τη μετριοκρατία του κυβερνώντος PiS ήταν αυτή που επέτρεψε την ανατροπή στις πολωνικές εκλογές της περασμένης Κυριακής, μια σπάνια νίκη για το φιλελεύθερο αντιλαϊκιστικό στρατόπεδο, σύμφωνα με τον Ράντεκ Σικόρσκι. Στην αποκλειστική συνέντευξη που παραχώρησε στην «Κ» μέσω Zoom, ο Σικόρσκι, ευρωβουλευτής, υποστηρικτής της αντιπολίτευσης και πρώην υπουργός Εξωτερικών υπό τον Ντόναλντ Τουσκ, κατηγορεί το PiS ότι «συμπεριφερόταν σαν να συνεχίζεται ακόμη ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος» με την αντιγερμανική προπαγάνδα του. Το απερχόμενο κυβερνών κόμμα, σύμφωνα με τον Σικόρσκι, συνδύαζε εθνικιστική ρητορική και σοσιαλιστική σπατάλη ελληνικού τύπου στα οικονομικά – δεν διστάζει μάλιστα να παρομοιάσει το όραμα του Γιάροσλαβ Κατσίνσκι για την Πολωνία με το καθεστώς Φράνκο. «Πρέπει να αποκαταστήσουμε την αξιοκρατία, να επιστρέψουμε στις ευρωπαϊκές αξίες, στην κουλτούρα των θεσμικών αντίβαρων και του σεβασμού για τις μειονότητες», σημειώνει, κάτι που «θα χρειαστεί χρόνο».
– Επικριτές της απερχόμενης κυβέρνησης, μεταξύ των οποίων και η σύζυγός σας Αν Απλμπαουμ, έλεγαν κατά τις προηγούμενες εβδομάδες ότι αυτές οι εκλογές δεν είναι ούτε ελεύθερες ούτε δίκαιες. Πώς, λοιπόν, τα κατάφερε η αντιπολίτευση;
– Oπως μπορείτε να διαβάσετε στην προσωρινή έκθεση του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη, δεν υπήρχε απολύτως καμία ισότητα στην πρόσβαση στην κρατική τηλεόραση και στους κρατικούς πόρους. Κρατικές επιχειρήσεις χρησιμοποιήθηκαν ως κουμπαράδες για το κυβερνών κόμμα, οι υπηρεσίες ασφαλείας και οι εισαγγελείς επιστρατεύθηκαν για να καταδιώξουν την αντιπολίτευση… Ηταν μια πολύ δύσκολη εκλογική αναμέτρηση και μόνο η οργή του πολωνικού λαού, ο οποίος προσήλθε στις κάλπες σε ποσοστό 74%, κατέστησε εφικτό να ηττηθούν αυτές οι μέθοδοι και η λογική της εθνικιστικής αντιπαράθεσης με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς.
– Πώς θα περιγράφατε το πολιτικό πρόγραμμα του PiS κατά την οκταετία που κυβέρνησε την Πολωνία;
– Ηταν μια λαϊκιστική – αυταρχική διακυβέρνηση. Ο (ηγέτης του PiS, Γιάροσλαβ) Κατσίνσκι είναι μια πραγματικά οπισθοδρομική μορφή. Φανταζόταν ότι η Πολωνία θα γινόταν κάτι σαν την Ισπανία του στρατηγού Φράνκο: εθνικιστική, Καθολική, υπέρμαχος των παραδοσιακών αξιών, με στήριξη από την Ουάσιγκτον. Το 62% των υποστηρικτών του κυβερνώντος κόμματος είναι συνταξιούχοι, σύμφωνα με τα στοιχεία του exit poll. Οι νέοι ψηφοφόροι, ιδιαίτερα οι γυναίκες, το έχουν απορρίψει εντελώς.
Απολογούμαι για την αναφορά, αλλά στην οικονομική πολιτική οι πρακτικές του PiS είχαν αρχίσει να θυμίζουν τις παλιές εποχές στην Ελλάδα: χορήγηση 13ης και 14ης σύνταξης στους συνταξιούχους, με αποτέλεσμα τα δημόσια οικονομικά να βρίσκονται υπό πίεση. Αρα μιλάμε για λαϊκισμό τόσο όσον αφορά την εθνικιστική ρητορική όσο και τα σοσιαλιστικά οικονομικά. Θα μπορούσε να αναφερθεί κανείς σε «εθνικιστικό σοσιαλισμό».
– Πόσο σοβαρή είναι η ζημιά που θεωρείτε ότι προκάλεσαν τα τελευταία οκτώ χρόνια στην πολωνική δημοκρατία; Πόσο δύσκολο θα είναι να αποκατασταθεί η ανεξαρτησία των θεσμών μετά τη συστηματική εκστρατεία κατάληψής τους από το PiS;
– Η οικοδόμηση αυτόνομων θεσμών απαιτεί χρόνια και δεκαετίες· η καταστροφή τους μπορεί να γίνει αρκετά γρήγορα. Η εμπιστοσύνη στην αστυνομία έχει υπονομευτεί, στο συνταγματικό δικαστήριο έχουν διοριστεί δικαστές πιστοί στο κυβερνών κόμμα, οι κρατικές επιχειρήσεις διοικούνται από ανίκανα στελέχη που έχει επιλέξει το κόμμα κ.ο.κ. Εφτασαν στο σημείο να καταργήσουν την απαίτηση γνώσης δύο ξένων γλωσσών στη διπλωματική υπηρεσία, γιατί πολλοί από τους δικούς τους ανθρώπους δεν ήξεραν ξένες γλώσσες! Ηταν ο θρίαμβος της μετριότητας παντού…
– Το να μιλάς γερμανικά μάλιστα κατέληξε να θεωρείται ύποπτο…
– Φυσικά! Συνεπώς πρέπει να αποκαταστήσουμε την αξιοκρατία, να επιστρέψουμε στις ευρωπαϊκές αξίες, στην κουλτούρα των θεσμικών αντίβαρων και του σεβασμού για τις μειονότητες. Και έχετε δίκιο – αυτό θα χρειαστεί χρόνο.
«Οι πρακτικές του PiS είχαν αρχίσει να θυμίζουν τις παλιές εποχές στην Ελλάδα: χορήγηση 13ης και 14ης σύνταξης στους συνταξιούχους, με αποτέλεσμα τα δημόσια οικονομικά να βρίσκονται υπό πίεση».
– Πόσο σταθερός θα είναι ο νέος κυβερνητικός συνασπισμός;
– Πιστεύω ότι ο συνασπισμός θα είναι σταθερός, γιατί είναι προς το συμφέρον όλων να αποκατασταθεί ο πολιτικός ανταγωνισμός επί ίσοις όροις. Επίσης υπάρχει συναίνεση ότι πρέπει να γίνει αποτοξίνωση των κρατικών μέσων ενημέρωσης και ότι πρέπει να διορθώσουμε τις σχέσεις με τις Βρυξέλλες και το Βερολίνο.
– Μιλώντας για τις Βρυξέλλες και το Βερολίνο, ενδεχομένως και το Παρίσι: Πόσο σημαντικό είναι αυτό το εκλογικό αποτέλεσμα για την Ε.Ε.;
– Νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό. Η Πολωνία έδειξε ότι οι λαϊκιστές μπορούν να ηττηθούν. Αυτό αποτελεί πηγή έμπνευσης για τους δημοκράτες πολίτες, όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά ανά τον κόσμο. Επιπροσθέτως, όμως, η Ε.Ε. δεν αντέχει υπερβολικά πολλά δυσλειτουργικά μέρη ανά πάσα στιγμή – και η Πολωνία είναι μια μεγάλη χώρα, η πέμπτη μεγαλύτερη οικονομία στην Ε.Ε. Το αποτέλεσμα της Κυριακής αντιστρέφει τη ροή των πραγμάτων. Το φιλελεύθερο –με την ευρεία έννοια– στρατόπεδο έχει να επιδείξει πολύ μικρό αριθμό νικών προσφάτως, οπότε θεωρώ ότι πρόκειται για μια καλή είδηση για τις δυνάμεις του φωτός.
– Πόσο εύκολο θα είναι να αποκατασταθούν οι σχέσεις ειδικά με τη Γερμανία, που μετετράπη σε κεντρικό στόχο της προπαγάνδας του κυβερνώντος κόμματος, αλλά και με την Ουκρανία, εναντίον της οποίας στράφηκε απροσδόκητα το PiS τις τελευταίες εβδομάδες;
– Το κυβερνών κόμμα συμπεριφερόταν σαν να συνεχίζεται ακόμη ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η Γερμανία στην πραγματικότητα είναι σύμμαχος της Πολωνίας και ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος μας. Αλλά και η Γερμανία πρέπει να κάνει αλλαγές. Είχαν αγνοήσει τα δικά μας ζωτικά συμφέροντα όταν αποφάσισε να προχωρήσει με την κατασκευή του αγωγού Nord Stream παρά τις ενστάσεις μας – και μάλιστα αποφάσισαν να κατασκευάσουν τον Nord Stream 2 μετά την Κριμαία (σ.σ. την προσάρτησή της από τη Ρωσία το 2014). Αρα κι αυτοί πρέπει να ακούν πιο προσεκτικά στο μέλλον. Πρέπει όμως να έχουμε μια εποικοδομητική σχέση.
– Πού βρίσκεται το στρατόπεδο της ευρωσκεπτικιστικής, λαϊκιστικής Δεξιάς, οι σύμμαχοι του PiS, όπως ο Βίκτορ Ορμπαν και ο Ρόμπερτ Φίτσο της Σλοβακίας, μετά την ήττα του Κατσίνσκι;
– Βρίσκεται εκεί που του αξίζει. Κοιτάξτε, ο Ορμπαν μόλις συναντήθηκε με τον Πούτιν. Αυτό αναδεικνύει τι εξωτικό χαρακτήρα είχε προσλάβει αυτή η συμμαχία (μεταξύ Ουγγαρίας και Πολωνίας). Σχετικά με τη Σλοβακία, έχουμε βρεθεί στο ίδιο τραπέζι στο παρελθόν με τον πρωθυπουργό Φίτσο, οπότε δεν είμαι διατεθειμένος ακόμη να κρίνω πώς θα κινηθεί.
– Και μια πιο προσωπική πολιτική ερώτηση: Ποια είναι τα δικά σας σχέδια; Θα σας δούμε ξανά στη Βαρσοβία, υπηρετώντας για μία ακόμη φορά σε υπουργικό συμβούλιο υπό την προεδρία του Ντόναλντ Τουσκ;
– (Χαμογελώντας) Αυτές οι αποφάσεις είναι αποκλειστικό προνόμιο του πρωθυπουργού. Εικασίες σε αυτό το χρονικό σημείο μπορεί να αποβούν θανατηφόρες.
Στη στήλη του για την εφημερίδα «Guardian» από τη Βαρσοβία την περασμένη εβδομάδα, ο Τίμοθι Γκάρτον Ας έκανε τον παραλληλισμό μεταξύ των εκλογών της 15ης Οκτωβρίου και αυτών που έλαβαν χώρα στις 4 Ιουνίου του 1989 – των εκλογών που άνοιξαν τον δρόμο για την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος στην Πολωνία. Η «Κ» επικοινώνησε με τον φημισμένο Βρετανό ιστορικό και καθηγητή Ευρωπαϊκών Σπουδών στην Οξφόρδη για να συνομιλήσουμε για την πολιτική αλλαγή στην Πολωνία και το μέλλον της Ευρώπης.
Η συζήτηση ξεκίνησε από τις ομοιότητες που βλέπει μεταξύ των δύο αναμετρήσεων.
«Η 4η Ιουνίου 1989 ήταν ένα κομμάτι ενός κοσμοϊστορικού γεγονότος – το τέλος του σοβιετικού μπλοκ και του Ψυχρού Πολέμου», απαντά. «Οι εκλογές της περασμένης Κυριακής δεν ήταν ένα γεγονός του ίδιου μεγέθους. Υπάρχουν όμως δύο αξιοσημείωτες ομοιότητες: καμία από τις δύο εκλογικές αναμετρήσεις δεν ήταν ελεύθερη ή δίκαιη. Το 1989 αυτό ήταν ξεκάθαρο: ένα μέρος των εδρών είχε κρατηθεί για τις κομμουνιστικές αρχές. Σε αυτές τις εκλογές οι αδικίες έλαβαν πιο σύγχρονη μορφή – την κατάχρηση των κρατικών ΜΜΕ από το κυβερνών κόμμα, τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος τη μέρα της ψηφοφορίας με ερωτήματα που ουσιαστικά αποτελούσαν προπαγάνδα υπέρ του κυβερνώντος κόμματος, την πολιτικοποίηση της δημόσιας διοίκησης και των κρατικών επιχειρήσεων κ.ά. Οι αναγνώστες σας ίσως πουν ότι αυτά συμβαίνουν και αλλού. Οντως, το καθένα από αυτά συμβαίνει και αλλού – αλλά ο συνδυασμός δέκα τέτοιων πρακτικών συνιστά ποιοτική διαφορά».
Η δεύτερη ομοιότητα, συνεχίζει ο Γκάρτον Ας, είναι ότι η αντιπολίτευση κέρδισε και στις δύο περιπτώσεις χάρη στη λαϊκή κινητοποίηση. «Και στις δύο εκλογές ο κόσμος –βάδισα με φίλους προς τα εκλογικά τμήματα τότε όπως και τώρα– πήγε να ψηφίσει και “έστειλε τους μπάσταρδους σπίτι τους” (η αγγλική ιδιωματική φράση είναι “kick the bastards out”)».
Η προσέλευση την περασμένη Κυριακή, μάλιστα, τονίζει, ήταν 12 ποσοστιαίες μονάδες υψηλότερη από το 1989 (έφτασε το 74%). Επιπλέον, «περισσότεροι ψηφοφόροι κάτω των 29 ετών πήγαν στις κάλπες, παρά ψηφοφόροι άνω των 60. Αυτό δεν συμβαίνει πουθενά στην Ευρώπη – και οι νέοι ψήφισαν συντριπτικά υπέρ των κομμάτων της αντιπολίτευσης. Ηταν μια παραδειγματική περίπτωση του πώς μπορεί κανείς να επικρατήσει επί του αντιφιλελεύθερου λαϊκισμού».
Ο Γκάρτον Ας, βαθύς γνώστης της πολωνικής Ιστορίας, είναι σαφής στην ερμηνεία του για το εκλογικό αποτέλεσμα. «Τα προηγούμενα χρόνια είδαμε αυτό το αντιφιλελεύθερο, αντιδραστικό, καθολικό, αντιευρωπαϊκό, αντιγερμανικό πρόσωπο της Πολωνίας και πολλοί συμπέραναν ότι αυτή είναι η πραγματική Πολωνία. Η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για μια κοινωνία που βιώνει μια επαναστατική διαδικασία εκσυγχρονισμού, εκκοσμίκευσης και εξευρωπαϊσμού», λέει. «Η Ευρώπη, με την έννοια της ανοιχτής αντί της κλειστής κοινωνίας, της συνεργατικής αντί της συγκρουσιακής προσέγγισης στην πολιτική, κερδίζει στην Πολωνία. Το ίδιο συνέβη τα τελευταία χρόνια στην Ισπανία, σε κάποιον βαθμό και στην Ιταλία».
Η σύγκριση με Ουγγαρία
Στην ερώτηση γιατί η εκλογική ανατροπή πέτυχε στην Πολωνία σε αντίθεση με άλλες χώρες που ρέπουν προς τον αυταρχισμό, υπενθυμίζει ότι στην περίπτωση της Ουγγαρίας και της Τουρκίας τα κόμματα της αντιπολίτευσης ενώθηκαν σε έναν σχηματισμό, θεωρώντας ότι έτσι θα μεγιστοποιούσαν τις πιθανότητές τους να επικρατήσουν. «Αυτή ήταν η συμβατική σοφία μέχρι πρότινος», σημειώνει.
Σε αμφότερες τις περιπτώσεις αυτές, οι δυνάμεις της δημοκρατικής αντιπολίτευσης ηττήθηκαν. Αντ’ αυτού, στην Πολωνία, «τα κόμματα της αντιπολίτευσης κατήλθαν στην εκλογική μάχη χωριστά – και κέρδισαν. Αξίζει συνεπώς να σκεφτούμε πολύ προσεκτικά το ενδεχόμενο η χωριστή αυτή κάθοδος να συνέβαλε στη μεγιστοποίηση της προσέλευσης. Πολλοί ψηφοφόροι αντιπαθούσαν έντονα τον Ντόναλντ Τουσκ· αυτοί είχαν την επιλογή να ψηφίσουν το κόμμα του Τρίτου Δρόμου. Oσοι δεν ταυτίζονταν με τον φιλελεύθερο συντηρητισμό είτε του Τουσκ είτε του Τρίτου Δρόμου, μπορούσαν να ψηφίσουν την Αριστερά».
Επιπλέον, όπως εξηγεί ο Γκάρτον Ας, η Πολωνία είχε πάντα «μια κουλτούρα απείθαρχη, μια κουλτούρα αντίστασης, μια πολύ δραστήρια κοινωνία των πολιτών –παράδοση που ξεκινάει από την εποχή της “Αλληλεγγύης”– αλλά και μεγάλα, ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης. Το πιο σημαντικό εξ αυτών είναι το τηλεοπτικό δίκτυο TVN. Θα έλεγα ότι στην προεκλογική περίοδο η τηλεόραση εξακολουθεί να είναι το πιο σημαντικό μέσο. Το κυβερνών κόμμα επιχείρησε να θέσει το TVN υπό τον έλεγχό του. Και δεν ήταν η Ε.Ε. που τους σταμάτησε, ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες, γιατί το κανάλι ανήκει στο Discovery Channel. H E.E. πρέπει να γίνει πολύ πιο αποτελεσματική στην καταστολή τέτοιων πρακτικών».
Περισσότεροι ψηφοφόροι κάτω των 29 ετών πήγαν στις κάλπες παρά ψηφοφόροι άνω των 60. Αυτό δεν συμβαίνει πουθενά στην Ευρώπη.
Η μέθοδος Κατσίνσκι
Μιλώντας για τον ιθύνοντα νου του κόμματος Νόμου και Δικαιοσύνης (PiS) Γιάροσλαβ Κατσίνσκι, ο Γκάρτον Ας εξηγεί ότι δεν είναι ένας χαρισματικός λαϊκιστής με άμεση λαϊκή απήχηση όπως ο Βίκτορ Ορμπαν. Αυτό που του επέτρεψε να κατακτήσει και να διατηρήσει την εξουσία, αντ’ αυτού, «είναι ένα πλέγμα πολιτικών δεξιοτήτων πολύ υψηλού επιπέδου, χάρη στο οποίο μπόρεσε να συνδυάσει μια δεξιά πολιτική στον τομέα του πολιτισμού, στην εξωτερική πολιτική και απέναντι στην Ευρώπη, με μια αριστερή οικονομική και κοινωνική πολιτική, με πολύ γενναιόδωρα επιδόματα και έναν ισχυρό ρόλο για το κράτος».
Πόσο δύσκολο θα είναι να αποκατασταθεί η ζημιά που έκανε το PiS στους θεσμούς της πολωνικής δημοκρατίας; «Η ζημιά ήταν μεγάλη. Είχαμε φτάσει στα μισά του δρόμου προς την πλήρη κατάληψη των θεσμών του κράτους (από το κυβερνών κόμμα). Αυτό θα πρέπει τώρα να αναστραφεί υπό την εποπτεία ενός προέδρου της Δημοκρατίας που προέρχεται από το PiS, που διαθέτει ένα αποτελεσματικό δικαίωμα άσκησης βέτο. Η διαδικασία, όπως μου είπε κάποιος που ενδέχεται να είναι υποψήφιος για την προεδρία το 2025, δεν θα ολοκληρωθεί μέχρι να διεξαχθούν οι επόμενες προεδρικές εκλογές».
Με το PiS στην εξουσία, η Πολωνία είχε γίνει ένα από τα προβληματικά παιδιά της Ε.Ε., με τις εντάσεις να κορυφώνονται εξαιτίας της απόπειρας του κόμματος να αλώσει και να θέσει υπό τον έλεγχό του τη Δικαιοσύνη. Πώς αλλάζει η δυναμική στην Ε.Ε. ως αποτέλεσμα της νίκης της πολωνικής αντιπολίτευσης;
«Είναι πολύ σημαντική αλλαγή. Τις τελευταίες μέρες βλέπουμε τον Βίκτορ Oρμπαν να ξεπερνάει τον εαυτό του με την προκλητική του συμπεριφορά, να συναντιέται χαμογελαστός στο Πεκίνο με τον Βλαντιμίρ Πούτιν. Στη Σλοβακία έχουμε τον Ρόμπερτ Φίτσο που επανεξελέγη, ο οποίος είναι φιλικά διακείμενος προς τον Πούτιν και έχει πει ότι δεν θα στείλει ούτε ένα επιπλέον φυσίγγι στην Ουκρανία. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό, κατ’ αρχάς, ότι η Πολωνία θα έχει ξανά μία κυβέρνηση που θα είναι ξεκάθαρα υπέρ της Ουκρανίας. Η Πολωνία, ευρύτερα, επιστρέφει στο ευρωπαϊκό κυρίως ρεύμα· η απεχθής, αναχρονιστική αντιγερμανική προπαγάνδα θα εξαφανιστεί. Και με έναν πρώην πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου ως πρωθυπουργό, μπορεί να είναι μία από τις βασικές χώρες που θα διαμορφώσουν την ευρωπαϊκή ατζέντα».
Νέο κεφάλαιο
Η συζήτηση στρέφεται στις προοπτικές της Ευρώπης σε αυτή την εξαιρετικά ρευστή διεθνή συγκυρία. Στο νέο του βιβλίο, «Πατρίδες: μία προσωπική ιστορία της Ευρώπης» (μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Ψυχογιός), γράφει για το κεφάλαιο της ευρωπαϊκής Ιστορίας μετά το Τείχος, που ξεκινάει στις 9 Νοεμβρίου 1989 και ολοκληρώθηκε στις 24 Φεβρουαρίου 2022, με την ευρείας κλίμακας ρωσική εισβολή στην Ουκρανία.
«Βρισκόμαστε στην αρχή μίας νέας περιόδου στην ευρωπαϊκή Ιστορία», λέει στην «Κ». «Η Ε.Ε. αντέδρασε αργά και ανεπαρκώς στην κρίση της Ευρωζώνης και στην προσφυγική κρίση του 2015-6, αλλά αντέδρασε στιβαρά, τόσο στην πανδημία όσο και στην πρόκληση του μεγαλύτερου πολέμου στην Ευρώπη από το 1945. Υπάρχει, επιπλέον, ξανά μία γνήσια στρατηγική δέσμευση για περαιτέρω διεύρυνση, με την αλλαγή στάσης ειδικά της Γαλλίας να είναι πραγματικά αξιοσημείωτη. Αυτά είναι τα καλά νέα. Από την άλλη, όμως, το 2023 μου θυμίζει σε πολλά πράγματα το 2015. Το ζήτημα της μετανάστευσης ωθεί τους ψηφοφόρους στην κατεύθυνση της λαϊκιστικής Δεξιάς. Κοιτάξτε την εντυπωσιακή εκλογική επιτυχία του AfD στη Βαυαρία και την Εσση – δύο εύπορα κρατίδια της πρώην Δυτικής Γερμανίας. Κοιτάξτε τη Τζόρτζια Μελόνι στην Ιταλία. Αν δούμε μία έντονη στροφή προς τα δεξιά στις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το επόμενο έτος και τον διορισμό μιας αδύναμης νέας ηγεσίας των ευρωπαϊκών θεσμών, αυτό θα προκαλούσε ανησυχία».
Σχετικά με το γεωπολιτικό εκτόπισμα της Ε.Ε., αναφέρεται σε ευρήματα που θα δημοσιευθούν προσεχώς από το ερευνητικό του πρόγραμμα στην Οξφόρδη («Europe in a changing world»), από σφυγμομετρήσεις σε δέκα μη ευρωπαϊκές χώρες, σε συνεργασία με το European Council on Foreign Relations. «Το βασικό συμπέρασμα είναι ότι η Ε.Ε. έχει τεράστια αποθέματα ήπιας ισχύος, αλλά δεν την παίρνουν σοβαρά ως πηγή σκληρής ισχύος. Εξαρτάται, φυσικά, από το πεδίο. Στην οικονομία είναι πολύ σημαντικός διεθνής παίκτης και στον πόλεμο στην Ουκρανία διαδραμάτισε ζωτικό ρόλο. Αλλά στον παγκόσμιο ανταγωνισμό για τη διαμόρφωση του 21ου αιώνα, η αντίληψη της Ε.Ε. είναι ως ενός πολύ ελκυστικού μέρους και τρόπου ζωής, αλλά όχι ως ενός παράγοντα εφάμιλλου της Ουάσιγκτον, του Πεκίνου ή της Μόσχας».
Σ’ αυτόν τον νέο κόσμο που αναδύεται, η Βρετανία πώς θα κινηθεί; Θα υπάρξει σύσφιγξη των σχέσεων με την Ε.Ε. τα επόμενα χρόνια; «Ηδη συμβαίνει. Το peak Brexit έχει περάσει. Ακόμη κι αυτή η συντηρητική κυβέρνηση που είναι γεμάτη Brexiteers κάνει δειλά βήματα προσέγγισης, όπως με την επανένταξη στο πρόγραμμα Horizon. Μία ακόμη πτυχή της τραγωδίας του Brexit είναι ότι, με όλες τις κρίσεις που έχουν ξεσπάσει ή που σιγοβράζουν στις μέρες μας, πόσο καλύτερα θα ήταν η Βρετανία, με όλο το ειδικό της βάρος σε θέματα ασφάλειας, διπλωματίας, πληροφοριών, να βρισκόταν στις Βρυξέλλες και να διαμόρφωνε τις κοινές ευρωπαϊκές αποφάσεις;». Οπως εκμυστηρεύεται, στις τάξεις του Εργατικού Κόμματος διεξάγεται αυτή τη στιγμή μια συζήτηση για το αν πρέπει, αν κερδίσουν τις εκλογές του 2024, να κάνουν ένα τολμηρό άνοιγμα προς την Ε.Ε. ή όχι. «Η δική μου συμβουλή είναι να το κάνουν».