Οι Ουκρανοί ποιητές πεθαίνουν πολεμώντας

Την Πέμπτη 11 Ιανουαρίου 2024, ο καθεδρικός ναός του Αγίου Μιχαήλ στο Κίεβο ήταν γεμάτος κόσμο – κόσμο που πενθούσε. Κλίνοντας το γόνυ, πολίτες και στρατιώτες αποχαιρετούσαν τον μαχητή, ποιητή και φωτογράφο Μαξίμ Κρίφτσοφ, που έχασε τη ζωή του πολεμώντας εναντίον των Ρώσων εισβολέων στο μέτωπο. «Μόνον αν πεθάνω στον πόλεμο θα γίνω κλασικός συγγραφέας»· με το παιγνιώδες ύφος του, ο Κρίφτσοφ σάρκαζε τη συμμετοχή του στα ουκρανικά στρατεύματα.

Ηταν μόλις 34 ετών όταν ο μαχητής των στρατευμάτων του Κιέβου έχασε τη ζωή του στην περιοχή του Χαρκόβου, στις 7 Ιανουαρίου. Ηταν ένας άνθρωπος που πάντοτε χαμογελούσε και έλεγε ιστορίες, δίνοντας παραδείγματα από βιώματα δικά του ή άλλων για να προσδώσει διαστάσεις της πραγματικότητας σε όσους αντιμετώπιζαν προβλήματα. Από μικρός, ακόμα και όταν ήταν ομαδάρχης σε κατασκηνώσεις που για τα ελληνικά δεδομένα προσομοιάζουν με τον προσκοπισμό, ο Μαξίμ Κρίφτσοφ πίστευε στη συλλογική ισχύ των ανθρώπων. Οπως μεταφέρει στην «Κ» ο 17χρονος Ουκρανός μαθητής της 11ης τάξης του γυμνασίου, Αρσέν Σαβένκο, που συνυπήρξε μαζί του, εκείνες τις εποχές φωτογράφιζε ακατάπαυστα. Οταν, μάλιστα, σε μία από τις κατασκηνώσεις όπου συμμετείχε, συνέβη μεγάλη πλημμύρα και ζητήθηκε φυγάδευση των παιδιών, ο ποιητής και φωτογράφος τους έλεγε να μη φοβούνται, να μείνουν όλοι μαζί, διότι κάθε κακό εύκολα καταπολεμάται με τους συντρόφους σου.

Από μικρός, ακόμα και όταν ήταν ομαδάρχης σε κατασκηνώσεις που για τα ελληνικά δεδομένα προσομοιάζουν με τον προσκοπισμό, ο Μαξίμ Κρίφτσοφ πίστευε στη συλλογική ισχύ των ανθρώπων.

Και δεν ήταν μόνον αυτό. Ο Μαξίμ Κρίφτσοφ ήταν ένας πράος άνθρωπος, ένας πρόωρος «Νέστορας» που πάντοτε ήθελε να αναλαμβάνει τον πυροσβεστικό ρόλο – και πάντοτε με τη δύναμη των λέξεων που έγραφε ή αφηγείτο. Οι λέξεις, εξάλλου, για τον νεαρό ποιητή ήταν ο τρόπος του να αντιλαμβάνεται τον κόσμο και να διασώζει τις σημαντικές του στιγμές. Πόσο μάλλον όταν έγραφε για τις σπαρμένες σορούς στο Ιρπίν και στην Μπούτσα, θέλοντας να ανασυστήσει τις ζωές των νεκρών και να θησαυρίσει τις μαύρες σελίδες της σύγχρονης ουκρανικής ιστορίας. Σ’ αυτές οι άμαχοι νεκροί έχαναν την ανθρώπινη φύση τους και μεταμορφώνονταν σε αριθμούς ώσπου να αναγνωριστούν, αν συνέβαινε ποτέ αυτό, από τους οικείους τους.

Το 2023, μάλιστα, εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή υπό τον τίτλο «Ποιήματα από το πεδίο της μάχης», την οποία το PEN Ukraine αναγνώρισε ως μία από τις σημαντικότερες ποιητικές συλλογές της χρονιάς. Μάλιστα, όπως θυμάται μιλώντας στην «Κ» ο νεοελληνιστής καθηγητής του Πανεπιστημίου του Κιέβου, Αντριι Σαβένκο, «ο Μαξίμ Κρίφτσοφ έμαθε τα νέα της βράβευσής του ενώ πολεμούσε στο μέτωπο. Είχε χαρεί σαν μικρό παιδί, γελούσε με την ψυχή του και χαιρόταν. Σε αυτήν τη συλλογή, τα μισά ποιήματα είχαν αφορμή τις πολεμικές του εμπειρίες, με βιβλικά στοιχεία για να περιγράψει την απάνθρωπη συνθήκη του πολέμου. Οπως, για παράδειγμα, όταν δίνει στην Παναγία τον ρόλο οδηγού οχήματος διάσωσης. Θεωρούσε ότι οι βιβλικές εικόνες μπορούν να περιγράψουν το σήμερα».

Σύμφωνα με τον Αντριι Σαβένκο, «λάτρευε τα ταξίδια, ιδίως σε μέρη μακριά από τον ανθρώπινο πολιτισμό. Του άρεσε η φύση, τα λουλούδια, τα δέντρα, τα ποτάμια, τα βουνά και τα δάση· ενωνόταν μαζί τους. Και παρότι δεν πρόλαβε, τόσο νέος, να εξελίξει την ποίησή του σε υψηλά επίπεδα, επρόκειτο για ποιήματα ενός ταλαντούχου λογοτέχνη, με πρωτοποριακά στοιχεία, με λέξεις σπασμένες, μισές στα ουκρανικά, μισές στα αγγλικά. Ενας λυρικός ποιητής που δεν ήθελε να περιορίζεται στο πλαίσιο μιας γλώσσας. Μια ποίηση-φρέσκο κρασί, που δεν έχει το βάρος της παράδοσης και του παρελθόντος, αλλά ανοίγει έναν πλατύ ορίζοντα, θέλοντας να συνομιλεί με τα έμψυχα και τα άψυχα».

Ο Βλάντισλαβ Κιριτσένκο, εκδότης που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το έργο του Κρίφτσοφ, είπε στο Radio Free Europe ότι ο νεαρός ποιητής «ήταν ένας πολύ ζεστός και λαμπερός τύπος, σαν μικρός ήλιος. Δεν είχε την προσωπικότητα ενός τυπικού πολεμιστή. Ουδείς, όταν τον συναντούσε για πρώτη φορά, δεν πίστευε ότι θα μπορούσε να πιάσει όπλο στα χέρια του».

Ηταν ένας πολύ ζεστός και λαμπερός τύπος, σαν μικρός ήλιος. Δεν είχε την προσωπικότητα ενός τυπικού πολεμιστή. Ουδείς, όταν τον συναντούσε για πρώτη φορά, πίστευε ότι θα μπορούσε να πιάσει όπλο στα χέρια του.

Παρά ταύτα, ο Μαξίμ Κρίφτσοφ κρατούσε ως εθελοντής μαχητής όπλο στα χέρια του ήδη από το 2014, όταν η Ρωσία είχε προσαρτήσει την Κριμαία. Με ένα διάλειμμα λίγων ετών, κατά τη διάρκεια των οποίων φωτογράφιζε, έγραφε τραγούδια για την μπάντα Yurcash και έγραφε ποιήματα, ο Ουκρανός μαχητής επέστρεψε στα στρατεύματα της χώρας του και κατετάγη για να πολεμήσει εναντίον των Ρώσων. Σύμφωνα με πληροφορίες, τα έσοδα των πωλήσεων της ποιητικής του συλλογής θα διοχετευθούν στην οικογένεια του χαμένου ποιητή και στην αγορά βιβλίων για τον ουκρανικό στρατό.

Βικτόρια Αμέλινα: Η συγγραφέας που έφερε εξοπλισμό από τις ΗΠΑ

Ο Μαξίμ Κρίφτσοφ ανήκει σε μία μεγάλη λίστα ανθρώπων της λογοτεχνίας (ποιητές, πεζογράφοι, μεταφραστές) που έσπευσαν να υπερασπιστούν την πατρίδα τους παντί τρόπω. Τουλάχιστον 50 εξ αυτών, όπως καταγράφει το PEN Ukraine, έχουν ήδη χάσει τη ζωή τους από την 24η Φεβρουαρίου 2022 και εντεύθεν. Η «ψυχή» του ουκρανικού κλάδου της διεθνούς λογοτεχνικής ένωσης, Βικτόρια Αμέλινα, έχασε τη ζωή της την 1η Ιουλίου 2023, σε ηλικία 37 ετών. Οπως μας λέει ο Αντριι Σαβένκο, ζούσε στις ΗΠΑ και, με την εισβολή των ρωσικών στρατευμάτων προ διετίας, αποφάσισε να επιστρέψει στην πατρίδα της, μεταφέροντας μαζί της φάρμακα και εξοπλισμό για τα ουκρανικά στρατεύματα. Αλλωστε, ήταν γνωστή ως ακτιβίστρια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και, ως συγγραφέας, και μάλιστα με διεθνή φήμη και παρουσία, πίστευε ότι βρισκόταν στη μαύρη λίστα των Ρώσων.

Η ποίηση και η πεζογραφία της διακρίνονται από χαμηλών τόνων γραφή, χωρίς εξεζητημένες αναφορές και εικόνες, που προκαλεί, όμως, τη σκέψη. «Πρόκειται περί διανοητικής ποίησης», όπως λέει στην «Κ» ο Αντριι Σαβένκο. «Το έργο της πλαισιώνεται από την προβληματική της ουκρανικής ταυτότητας από την ανεξαρτησία της, το 1990, και μετά». Η Βικτόρια Αμέλινα έχασε τη ζωή της τον περασμένο Ιούλιο, έχοντας υποκύψει στα τραύματά της από επίθεση ρωσικού πυραύλου στο Κραματόρσκ στα τέλη Ιουνίου. Σχεδίαζε να μετοικήσει στο Παρίσι με τον 12χρονο γιο της, αφού της είχε απονεμηθεί υποτροφία για το Παρίσι. Εκεί σχεδίαζε να ολοκληρώσει το έργο της, μία ημερολογιακή καταγραφή βασισμένη σε αληθινά γραπτά, για τις Ουκρανές που αναζητούσαν δικαιοσύνη. Εξάλλου, κεντρικό ρόλο στο έργο της είχαν οι συνεντεύξεις και οι μαρτυρίες που συγκέντρωνε από συγγενείς θανόντων και επιζήσαντες του πολέμου, από όλη την ουκρανική επικράτεια. Είχε ήδη βραβευτεί με το Joseph Conrad Korzeniowski Literary Prize του Πολωνικού Ινστιτούτου στο Κίεβο και ήταν στη βραχεία λίστα του European Union Prize for Literature.

Ο κύκλος των χαμένων ποιητών και το μέλλον της ουκρανικής λογοτεχνίας

«Με τους θανάτους των συγγραφέων δεν χάνεται μόνον ένα κομμάτι του ουκρανικού πολιτισμού αλλά και ένα κομμάτι της ανθρωπότητας», περιγράφει από το Κίεβο ο Αντριι Σαβένκο. «Οι συγγραφείς είναι τμήμα της παγκόσμιας ψυχής που χάνει τα συστατικά της με τον θάνατό τους. Μπορεί να μην επουλώνονται οι πληγές, όμως όλο και περισσότεροι άνθρωποι επιθυμούν να γράψουν – να καταγράψουν όσα ζουν και να μιλήσουν γι’ αυτά στον κόσμο».

Υπάρχουν, όμως, και εκείνοι που κρατούν ακόμη τις λέξεις τους ζωντανές και τις στέλνουν από το μέτωπο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι ποιητές Ιγκορ Μίτροφ και Αρτέμ Τσαπάι. Σχεδόν κάθε εβδομάδα δημοσιεύουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ποιήματα νέα και παλαιότερα, προσπαθώντας να κρατήσουν στα ύψη το ηθικό των Ουκρανών μαχητών αλλά και των αμάχων που τους περιμένουν αγωνιωδώς να επιστρέψουν στο σπίτι τους νικητές.

Με τους θανάτους των συγγραφέων δεν χάνεται μόνον ένα κομμάτι του ουκρανικού πολιτισμού αλλά και ένα κομμάτι της ανθρωπότητας.

Ο Ουκρανός νεοελληνιστής, μεταφραστής του Καβάφη στη μητρική του γλώσσα, πιστεύει ότι ο ουκρανικός πολιτισμός πατάει γερά στα πόδια του και αυτό φαίνεται από την εσωτερική ανάγκη, όπως λέει ο ίδιος, για έκφραση. «Αρκεί να σας πω ότι την τελευταία διετία τα βιβλιοπωλεία –φυσικά και διαδικτυακά– αυξάνονται και πληθύνονται. Στα social media, οι αναγνώστες σχολιάζουν όσα διαβάζουν. Ενας νεαρός μεταφραστής του Καβάφη, ο Νασάρ Βαστσίσιν, δημοσιεύει στο Facebook νέες του μεταφράσεις, προσπαθώντας να κατανοήσει τον πόλεμο μέσα από την ποίηση του μεγάλου Αλεξανδρινού».

Οι άνθρωποι έχουμε τους φόβους μας, αλλά η λογοτεχνία παραμένει μαχητική και χωρίς καμία αμφιβολία σίγουρη για την τελική νίκη – και οι αναγνώστες παίρνουν δύναμη από αυτό.

«Υπάρχει πολύ χιούμορ σε όσα δημοσιεύονται και σχετίζονται με τον πόλεμο», λέει από την άλλη άκρη της γραμμής ο Αντριι Σαβένκο. «Οι πεζογράφοι και οι ποιητές μας βλέπουν φως στο τούνελ, κάτι που είναι δύσκολο υπό τις παρούσες συνθήκες η ουκρανική κοινωνία να κάνει. Οι άνθρωποι έχουμε τους φόβους μας, αλλά η λογοτεχνία παραμένει μαχητική και χωρίς καμία αμφιβολία σίγουρη για την τελική νίκη – και οι αναγνώστες παίρνουν δύναμη από αυτό».