Η διαπίστωση είναι κοινή: Η επόμενη μέρα, η εποχή μετά την πανδημία του κορωνοϊού, θα είναι διαφορετική, θα μας κάνει να στρέψουμε αλλού το βλέμμα μας και να επαναπροσδιορίσουμε τους στόχους μας. Σε ποιο βαθμό θα γίνει αυτό και προς ποια κατεύθυνση κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα, υπάρχουν κάποιες διαπιστώσεις όμως που μας οδηγούν σε ορισμένα αρκετά ασφαλή συμπεράσματα.
Ο 20ός αιώνας έφερε την ομογενοποίηση στην παραγωγή αγαθών και την κυριαρχία των πολυεθνικών και των τυποποιημένων προϊόντων και οδήγησε σε τρομακτική αύξηση του διεθνούς εμπορίου. Σε αρκετές χώρες η αγροτοποιμενική ζωή αποδιοργανώθηκε, κοινωνίες οδηγήθηκαν σε μονοκαλλιέργεια, η τοπικότητα υποχώρησε, κλονίστηκαν παραδοσιακές δομές. Στην αγορά μπορούσαμε να βρούμε το πιο παράξενο γιαπωνέζικο προϊόν, ενώ την ίδια στιγμή ελληνικά προϊόντα ήταν δυσεύρετα και τα απολαμβάναμε μόνο αν μας τα έστελνε κάποιος συγγενής απ’ το χωριό – όσοι έχουμε χωριό.
Από όλες τις κυβερνήσεις έγιναν πολλά λάθη και κακές επιλογές. Δεν υπήρξε μακροπρόθεσμη στρατηγική και σχέδιο ανασυγκρότησης του πρωτογενούς τομέα, παρά τις προεκλογικές εξαγγελίες με υποσχέσεις ότι θα γίνονταν όλα τα απαραίτητα βήματα ώστε περισσότεροι νέοι άνθρωποι να επιστρέψουν στη γη τους. Τα περισσότερα έμεναν στα λόγια.
Κι αν τα τελευταία χρόνια αναθερμάνθηκε το ενδιαφέρον για τα τοπικά προϊόντα και γεννήθηκε η ανάγκη για επιστροφή στο παρελθόν, ήταν επειδή έγινε αντιληπτό από κάποιους ότι η παράδοση, η αξιοποίηση παλαιών μεθόδων στην καλλιέργεια, στην παραγωγή, στη μεταποίηση, αποτελεί ευκαιρία. Αλλά η στροφή αυτή αφορούσε μεμονωμένες προσπάθειες και όχι την κεντρική πολιτική.
Τώρα η πανδημία ενδέχεται να λειτουργήσει ως επιταχυντής εξελίξεων, αλλαγών, μετασχηματισμών. Είναι πλέον σαφές ότι ο κίνδυνος από την ομογενοποίηση δεν είναι μόνο η πολιτισμική ισοπέδωση ή η απώλεια της ταυτότητας, αλλά και ο βαθμός εξάρτησης. Η επιστροφή στην τοπικότητα θα μπορούσε να εξασφαλίσει μια σχετική αυτονομία. Το μεγάλο μάθημα της κρίσης του κορωνοϊού είναι ότι οι δυτικές οικονομίες, στον βαθμό που μπορούν, πρέπει να στραφούν ξανά στη δική τους παραγωγή, να στηρίξουν τον πρωτογενή τομέα τους. Για την Ελλάδα ίσως είναι μια μεγάλη ευκαιρία.