Το χωριό Αρμένιο της Λάρισας και η πόλη Χιούστον του Τέξας δεν έχουν κανένα κοινό χαρακτηριστικό, πέραν του ότι και στα δύο μέρη κατοικούν άνθρωποι και ότι και στα δύο μέρη οι περισσότεροι επιλέγουν να μετακινούνται με αγροτικά φορτηγάκια με ανοιχτές καρότσες. Πρόσφατα διαπίστωσα, όμως, ότι έχουν και ένα άλλο κοινό: το πώς οι κάτοικοί τους αντιμετώπισαν μια τεράστια, πρωτοφανή φυσική καταστροφή. Το μεν χτυπήθηκε από την καταιγίδα Ντάνιελ τον περασμένο Σεπτέμβριο, το δε από τον τυφώνα Χάρβεϊ το 2017. Και υπήρξε και ένα άλλο παρόμοιο χαρακτηριστικό: και στις δύο περιπτώσεις οι κάτοικοι αντιμετώπισαν τα φαινόμενα με αυθόρμητο και ακαριαίο συντονισμό, φυγαδεύοντας, υποστηρίζοντας και προστατεύοντας γείτονες και συμπολίτες, επιδεικνύοντας ένστικτα αλληλεγγύης που και στις δύο περιπτώσεις -αλλά για διαφορετικούς λόγους- εξέπληξαν πολλούς.
Το 2018 είχα επισκεφτεί το Χιούστον και είχα γνωρίσει πολλούς ανθρώπους, από επαγγελματίες και σερβιτόρους μέχρι τον δήμαρχο. Ηταν ένα πολύ περίεργο μέρος, εντελώς διαφορετικό από οτιδήποτε μπορεί να συναντήσει κανείς στην Ευρώπη και, από αρκετές απόψεις, αντιπροσωπευτικό των κοινωνικών, δημογραφικών και πολιτικών αλλαγών που συντελούνται στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εδώ σήμερα, λοιπόν, θα μιλήσουμε για μερικά ενδιαφέροντα πράγματα που αξίζει να ξέρει κανείς για την πόλη του Χιούστον. Κάποια από αυτά είμαι σίγουρος ότι θα τα βρείτε αναπάντεχα και ενδιαφέροντα.
1. Ενα αστικό φαινόμενο
Πρώτο απ’ όλα, για να ξέρουμε περί τίνος πρόκειται, το Χιούστον είναι μια πόλη με 2,3 εκατομμύρια κατοίκους απλωμένους σε μια έκταση μιάμιση φορά την έκταση της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας. Μέγεθος εντυπωσιακό για ένα μέρος που, πρακτικά, στις αρχές του 19ου αιώνα δεν υπήρχε. Η πόλη, λέει, διπλασίαζε το μέγεθός της κάθε 15 χρόνια σχεδόν από την ίδρυσή της. Είχε 45.000 κατοίκους το 1900, 385.000 το 1940, 938.000 το 1960, 1,9 εκατομμύρια το 1980 και 2,3 εκατομμύρια το 2019. «Αυτό δεν είναι πόλη», έγραφε κάποιος το 1978, «είναι ένα εκρηκτικό αστικό φαινόμενο».
Και αυτή ραγδαία αύξηση έφερε και μια ραγδαία οικονομική ανάπτυξη. Εκτός από το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και τα πετροχημικά προϊόντα, τις βιομηχανίες λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και πλαστικών, έχει επίσης έναν ακμάζοντα ιατροφαρμακευτικό κλάδο, το Texas Medical Center, που είναι το μεγαλύτερο σύμπλεγμα νοσομείων στον κόσμο, το έκτο μεγαλύτερο λιμάνι στον κόσμο και, βέβαια, το Johnson Space Center, το μεγαλύτερο ερευνητικό κέντρο της NASA. Το ΑΕΠ της ευρύτερης μητροπολιτικής περιοχής του Χιούστον ξεπερνά το μισό δισεκατομμύριο δολάρια – υπερδιπλάσιο του ΑΕΠ της Ελλάδας.
Είναι, δε, μια πόλη του Τέξας με ό,τι σημαίνει αυτό. Τι φαντάζεστε ότι σημαίνει αυτό; Ο,τι κι αν φαντάζεστε, πιθανότατα κάνετε λάθος.
2. Ο πιο ποικιλόμορφος πληθυσμός της Αμερικής
Ο Στίβεν Κλάινμπεργκ είναι δημογράφος και κοινωνιολόγος με καταγωγή από τη Νέα Υόρκη. Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της πανεπιστημιακής καριέρας του, όμως, στο Χιούστον, όπου δίδασκε στο Πανεπιστήμιο Rice και ίδρυσε το Kinder Institute for Urban Research, ένα think tank τοπικού ενδιαφέροντος. Από το 1982 ο οργανισμός αυτός διοργανώνει μια μεγάλη ετήσια έρευνα κοινής γνώμης, κάτι σαν το Ευρωβαρόμετρο ή το «Τι πιστεύουν οι Ελληνες», αλλά μόνο για τους Χιουστονέζους. καταγράφοντας τάσεις, απόψεις και στάσεις τους απέναντι σε σημαντικά θέματα της επικαιρότητας, αλλά και βαθύτερες αλλαγές σε κοινωνικές σταθερές και αξίες. Το 2018 επισκέφτηκα το εργαστήριό του στο πανεπιστήμιο και άκουσα μερικά από τα βασικά συμπεράσματα που περιγράφουν την πόλη, τον πληθυσμό και τον χαρακτήρα της. Τα συμπεράσματα αυτά μετά ο Κλάινμπεργκ τα έβγαλε και στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο «Prophetic City», που αξίζει να διαβάσετε αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για την πόλη και για την εξέλιξή της μέσα στον χρόνο.
Το βασικό συμπέρασμα που μου επαναλάμβανε ο Κλάινμπεργκ στη συνάντησή μας πέντε χρόνια πριν, αλλά που επαναλαμβάνει και στο βιβλίο, και που μας επαναλάμβαναν σε κάθε δυνατό τόνο και με κάθε δυνατό τρόπο όλες και όλοι όσοι συναντήσαμε σε εκείνη την πόλη, ήταν το ότι το Χιούστον είναι η «πιο ποικιλόμορφη πόλη της Αμερικής». Αυτό πιστεύουν. Ορίζοντας τη φυλετική «ποικιλομορφία» με έναν αρκετά αυθαίρετο τρόπο (πόσο κοντά βρίσκεται ο πληθυσμός μιας πόλης στο απόλυτο 25% λευκοί, 25% μαύροι, 25% Λατινοαμερικάνοι, 25% Ασιάτες), διατράνωναν το πώς η πόλη τους τις νικάει όλες τις άλλες.
Πράγματι, η εξέλιξη της πόλης υπήρξε ραγδαία τις τελευταίες δεκαετίες. Το 1980 το 63% των κατοίκων του Χιούστον ήταν λευκοί, που εκεί τους αποκαλούν γενικότερα «αγγλοσάξονες» ή απλούστερα «anglos». Οι λίγοι Ελληνοαμερικανοί της πόλης, παρεμπιπτόντως, στους «anglos» κατατάσσονται για την περίπτωση που το είχατε απορία. Το 1980, επιπλέον, το 20% των κατοίκων ήταν μαύροι, το 16% «Λατίνοι» και μόνο το 2% Ασιάτες. Το 2010 τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 33%, 18%, 41% και 8%. Σήμερα στο Χιούστον όλες οι ομάδες είναι μειονότητες. Μόνο σε κάποιες συγκεκριμένες ηλικίες υπάρχει πλειοψηφική παρουσία μιας ομάδας: πάνω από από τους μισούς Χιουστονέζους ηλικίας κάτω των 20 είναι ισπανόφωνοι.
«Οι διάφορες κοινότητες συνυπάρχουν και η καθεμία έχει και τις δικές της περιοχές, τις δικές της αγορές», μου είπε και ο πολιτικός επιστήμονας στο Rice, Ρικ Γουίλσον. «Είναι ένα ποικιλόμορφο, αναμεμειγμένο πράγμα. Είναι δύσκολο κάποιος να πει σε αυτή την πόλη “εγώ αντιπαθώ τους Νιγηριανούς”, ακριβώς επειδή οι Νιγηριανοί, που έχουν και δουλειές που σχετίζονται με το πετρέλαιο ή το φυσικό αέριο, είναι πάρα πολλοί. Οπως και οι Βιετναμέζοι, οι Κινέζοι, οι Κορεάτες, οι Γκανέζοι, οι Βενεζολάνοι και πολλοί άλλοι».
Κατά τη γνώμη του Κλάινμπεργκ αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό της πόλης του Χιούστον, αλλά είναι ενδεικτικό και του πού πάει η Αμερική γενικότερα. Το εξηγεί καλά στο βιβλίο με δημογραφικούς όρους. Το διάσημο μεταπολεμικό «baby boom», λέει, ήταν μια δημογραφική εξαίρεση. Ενα μοναδικό συμβάν που κράτησε περίπου 20 χρόνια: από το 1946 μέχρι το 1966 οι σχεδόν αποκλειστικά λευκές γυναίκες έκαναν κατά μέσο όρο 3,6 παιδιά, πράγμα που οδήγησε σε μια γενιά 76 εκατομμυρίων λευκών «anglos» που στη συνέχεια κυριάρχησαν στους χώρους της πολιτικής, της οικονομίας και της κοινωνίας. Ηταν πολύ τυχεροί όχι μόνο επειδή ήταν πολλοί, αλλά και επειδή ειδικά τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 τα αμερικανικά δημόσια σχολεία ήταν τα καλύτερα στον κόσμο. Εκτοτε όλα άλλαξαν: η δημογραφική εικόνα άλλαξε εντελώς, η αύξηση του πληθυσμού της χώρας βασίστηκε κυρίως στη μετανάστευση, και η ποιότητα της δημόσιας δωρεάν παιδείας στις ΗΠΑ κατακρημνίστηκε. Και αυτή η πορεία είναι, πια, είναι μη αναστρέψιμη.
«Κάνε ό,τι θες, χτίσε φράχτες, διώξε δέκα εκατομμύρια που νομίζεις ότι είναι εδώ παράνομα, αλλά τίποτε δεν θα κάνει 63χρονους “anglos” να κάνουν περισσότερα παιδιά. Καμία δύναμη στον κόσμο δεν μπορεί να κάνει το Χιούστον και το Τέξας λιγότερο μαύρο, λιγότερο latino, λιγότερο asian. Εχει τελειώσει. Αυτό είμαστε. Αυτό είναι το μέλλον μας».
-Στίβεν Κλάινμπεργκ, Kinder Institute for Urban Research
Ο Στίβεν Κλάινμπεργκ και το Powerpoint του
3. Ολοι μαζί. Ολοι ίσοι;
Το αγαπημένο μου στατιστικό στοιχείο από την έρευνα του Κλάινμπεργκ, κι αυτό που δείχνει την πορεία και την εξέλιξη αυτής της ραγδαίας δημογραφικής και κοινωνικής αλλαγής, δεν ήταν τα μεγάλα ποσοστά των πρώην φυλετικών μειονοτήτων στην πόλη, αλλά οι απαντήσεις των anglos Χιουστονέζων στην ερώτηση: «Εχετε υπάρξει ποτέ σε ερωτική σχέση με κάποιον/κάποια που δεν ήταν anglo;».
- Οι anglos ηλικίας άνω των 70 απαντούσαν καταφατικά σε ποσοστό 18%.
Οι ηλικίας 60-69: 29%
Οι 50-59: 42%
Οι 40-49: 52%
Οι 30-39: 61%
Ωστόσο, εδώ είναι που τελειώνουν τα αισιόδοξα μηνύματα. Μπορεί οι παλιές μειονότητες να έχουν αυξηθεί σε αριθμό, αλλά η οικονομική τους δύναμη, το εκπαιδευτικό τους επίπεδο και οι προοπτικές κοινωνικής εξέλιξής τους έχουν μείνει στάσιμες. Το 70% των νέων ηλικίας κάτω των 20 σήμερα είναι είτε μαύροι είτε ισπανόφωνοι – αυτοί είναι το μέλλον. Αλλά οι μισοί από αυτούς τελειώνουν το λύκειο χωρίς καμία προοπτική να αποκτήσουν οποιαδήποτε κατάρτιση χρήσιμη στην αγορά εργασίας. Τα δημόσια σχολεία, που έβγαλαν τις τυχερές γενιές των λευκών «baby boomers», πλέον είναι πολύ χαμηλής ποιότητας και προσφέρουν πολύ λιγότερα εφόδια στις νέες γενιές κυρίως πιο σκουρόχρωμων Αμερικανών. Θυμάστε παραπάνω που σας ανέφερα το Texas Medical Center, το μεγαλύτερο σύμπλεγμα νοσοκομείων του κόσμου; Είναι ένα τεράστιο μέρος, μια πόλη μέσα στην πόλη, με μερικές από τις κορυφαίες κλινικές στη Γη και μερικές από τις καλύτερες ιατρικές σχολές. Παρ’ όλα αυτά, το Χιούστον είναι μία από τις πόλεις με το μεγαλύτερο ποσοστό ανασφάλιστων παιδιών στις ΗΠΑ.
Οι ανισότητες είναι βαθιά ριζωμένες στην κοινωνία, και οι πολίτες έχουν απόλυτη επίγνωση αυτής της πραγματικότητας. Μετά την καταστροφή του τυφώνα Κατρίνα στη Νέα Ορλεάνη και την απελπιστική ανταπόκριση του κρατικού μηχανισμού, όταν το Χιούστον βγήκε μπροστά και προσέφερε τεράστια βοήθεια και φιλοξενία σε χιλιάδες πληγέντες/εσωτερικούς πρόσφυγες, η έρευνα του Κλάινμπεργκ ρώτησε τους Χιουστονέζους: αν τα θύματα του Κατρίνα ήταν κυρίως λευκοί αντί για μαύροι, η αντίδραση του κράτους θα ήταν καλύτερη, χειρότερη ή η ίδια; Το 70% των anglos Χιουστονέζων απάντησε «ίδια». Το 70% των μαύρων Χιουστονέζων απάντησαν «καλύτερη».
4. Η πόλη ό,τι να ‘ναι
Αν και έχω ταξιδέψει και σε άλλες πόλεις της Αμερικής, σε καμία ποτέ δεν αντιλήφθηκα τόσο έντονη και καθολική την αξία του ατομισμού, της αυτάρκειας, της απέχθειας σε οποιονδήποτε εξωτερικό έλεγχο ή σε οποιαδήποτε «κρατική» προστασία ή επεμβατικότητα. Η κοινωνία του Χιούστον από μια οπτική γωνία μοιάζει σκληρή, ατομιστική. Ξέρετε ποιο είναι το πιο ενδεικτικό παράδειγμα που βρήκα; Οι άνθρωποι απορρίπτουν τόσο έντονα οποιονδήποτε κεντρικό έλεγχο οποιασδήποτε πτυχής της ζωής τους, που η πόλη δεν έχει πολεοδομικό σχέδιο. Όποιος θέλει λίγο-πολύ χτίζει όπου θέλει ό,τι θέλει. Μια ραγδαία αναπτυσσόμενη μεγαλούπολη απέκτησε κάποιες υποτυπώδεις προδιαγραφές για τη διαχείριση των αποβλήτων μόλις το 1972 (έως τότε τα έριχναν ανεξέλεγκτα στα ποτάμια), όταν επιβλήθηκαν κάποιοι κανόνες από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Ουάσιγκτον. Το ότι αστικός σχεδιασμός δεν υπήρχε σήμαινε ότι δεν μπορούσε να σχεδιαστεί αποτελεσματικό δίκτυο δημόσιων συγκοινωνιών με ρεαλιστικό κόστος. Σήμερα το Χιούστον είναι μια πόλη απλωμένη σε τεράστια έκταση, εντελώς άναρχη, με τουλάχιστον τέσσερα «κέντρα», χωρίς μετρό. Οπως πάντα, οι φτωχότεροι εργαζόμενοι είναι που πλήττονται περισσότερο. Κι επειδή το αίσθημα του ατομισμού και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας είναι τόσο έντονο, κανένας δεν τους προσφέρει καμία υποστήριξη (όπως γράφει ο Κλάιμπεργκ στο βιβλίο, τα μόνα μέτρα κρατικής στήριξης, οικονομικής ή άλλης, που γίνονται αποδεκτά από την κοινωνία, είναι τα μέτρα στήριξης των επιχειρήσεων).
5. Αντιφάσεις
Πώς γίνεται ένα μέρος όπου ο ατομισμός και η αυτάρκεια είναι αξίες με την ισχύ και την καθολικότητα δόγματος, ένα μέρος στο Τέξας, στον αμερικάνικο νότο, να είναι «η πιο ποικιλόμορφη πόλη της Αμερικής»; Πώς γίνεται από τη μια να μην ανέχονται οποιαδήποτε στήριξη των φτωχότερων από τους φόρους και από την άλλη να ψηφίζουν σταθερά Δημοκρατικούς, αψηφώντας τη βούληση της «κόκκινης» Πολιτείας τους, από το 2008 κι ύστερα; «Είμαστε μια ανοιχτή, αρκετά φιλελεύθερη κοινωνία», μου είπε ο Ρικ Γουίλσον. «Τα τελευταία είκοσι χρόνια είχαμε για δημάρχους δύο μαύρους και δύο γυναίκες». Γνώρισα, πράγματι, και τον νυν δήμαρχο, τον Σιλβέστερ Τέρνερ, ο οποίος μου είπε και όλη την οικογενειακή του ιστορία -το έκτο παιδί από εννέα παιδιά μιας πάμπτωχης οικογένειας- και την προηγούμενη δήμαρχο Ανίζ Πάρκερ, που ήταν η πρώτη λεσβία δήμαρχος μεγάλης πόλης στις ΗΠΑ. Στο ενδιάμεσο, πήγαμε με δύο πρώην πεζοναύτες σε μια λέσχη σκοποβολής, όπου πυροβολήσαμε με τουφέκια σαν αυτά που χρησιμοποιούν οι δράστες μαζικών δολοφονιών στα σχολεία – όπλα που οι περισσότεροι Τεξανοί έχουν στο σπίτι τους, δηλαδή. Οι αντιφάσεις ήταν τόσο πολλές και απότομες που σε ζάλιζαν.
Και μετά θυμήθηκα το Αρμένιο της Λάρισας, όπου οι άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους στις δύο η ώρα τη νύχτα όταν όλα άρχισαν να πλημμυρίζουν και χτύπησαν πόρτες, έβγαλαν γέρους, φρόντισαν να μη μείνει κανένας πίσω, κανένας αβοήθητος και φυγάδευσαν τους πάντες στην εκκλησία μέχρι να βρεθεί τρόπος να δραπετεύσουν σε στεγνό μέρος. Σε ένα χωριό ελληνικό, μια μικρή κλειστή κοινωνία, με όλες τις γνωστές παθογένειες. Μια αντίφαση. Κάπου κάτω από την επιφάνεια, κοιτάσματα αλληλεγγύης και συντροφικότητας ανεκμετάλλευτα, που περίμεναν την τελευταία, κρίσιμη στιγμή για να ξεχειλίσουν.
Φεύγοντας από το Χιούστον, δεν είχα βγάλει συμπέρασμα. Δεν είχα καταλήξει σε μια Γενική Θεωρία που να εξηγεί τις αντιφάσεις αυτού του άναρχου, ανταριασμένου, συναρπαστικού μέρους. Ούτε οι ίδιοι οι πολύχρωμοι κάτοικοι ούτε ο ειδικός που τους ερευνά εδώ και 40 χρόνια δεν μπορούσαν να το εξηγήσουν. Ούτε μετά την ανάγνωση του ωραίου βιβλίου του Στίβεν Κλάινμπεργκ κατάλαβα. Επρεπε να έρθει μια άλλη καταστροφή, πολύ πιο κοντά, ακριβώς έξι χρόνια αργότερα, για να υποπτευθώ μια εξήγηση μέρους, τουλάχιστον, του φαινομένου. Τα όπλα, ο ατομικισμός, η εμμονή σε μια στρεβλή θεώρηση μιας «ελευθερίας», η χωριάτικη καχυποψία, η στενομυαλιά, είναι όλα επιφάνεια. Φαίνεσθαι. Ενα στρώμα άμυνας ανθρώπων φοβισμένων, άλλοτε παχύ και άλλοτε λεπτό, σε έναν κόσμο ζόρικο, που αλλάζει υπερβολικά γρήγορα. Ενα περιτύλιγμα. Και τι γίνεται το περιτύλιγμα όταν πέφτουν 700 χιλιοστά βροχής ή ο τυφώνας γίνεται κατηγορίας 4; Μουλιάζει και πέφτει. Και βγαίνει μπροστά η αλληλεγγύη και η συμπόνοια, που τόσο καιρό έμεναν κρυμμένες από κάτω.
Το βιβλίο «Prophetic City» του Στίβεν Κλάινμπεργκ κυκλοφορεί στα αγγλικά.
6. Λίγο περισσότερο διάβασμα
1) Τα αποτελέσματα της ετήσιας έρευνας του Κλάινμπεργκ για τις στάσεις και τις απόψεις των Χιουστονέζων το 2023, εδώ.
2) Μια καταγραφή της κατάστασης στο Χιούστον λίγες ημέρες μετά τον Χάρβεϊ, με τη μορφή κόμικ, εδώ.
3) Μια ωραία συνέντευξη της προηγούμενης δημάρχου του Χιούστον Ανίζ Πάρκερ (πόντκαστ στα αγγλικά).
4) Οι ήρωες του τυφώνα Χάρβεϊ: ένα αφιέρωμα εδώ, κι άλλο ένα εδώ.
5) Είχα αναφέρει ξανά τον Στίβεν Κλάινμπεργκ σε εκείνο το άρθρο, για τον θάνατο του Τζορτζ Φλόιντ.
6) Για το θέμα της οπλοκατοχής και για την εμπειρία μου σε ένα «gun range» του Χιούστον είχα ξαναγράψει εκεί.
7) Τι άλλο είχα μάθει εκείνο τον μήνα το 2018, όταν είχα ταξιδέψει σε πέντε αμερικανικές πόλεις.
Εδώ με βλέπετε να δοκιμάζω το τουφέκι, ανήμπορος να καταλάβω γιατί ο στόχος δεν είναι κανονικός, στρογγυλός στόχος, όπως σε όλους τους σκοπευτικούς ομίλους που έχω δει, και αντ’ αυτού έχει τη μορφή ενός ανθρώπου.
Το άρθρο της εβδομάδας
Το περασμένο Σάββατο έγραψα για την κλιματική αλλαγή και, συγκεκριμένα, μερικά λόγια για το πώς γνωρίζουμε στα σίγουρα ότι η αιτία της είναι η ανθρώπινη δραστηριότητα. Γιατί πότε πότε εκφράζονται περί αυτού αμφιβολίες. Κυρίως από ανθρώπους που έχουν μια ευρύτερη αδυναμία αποδοχής και άλλων πτυχών της πραγματικότητας.