Σε μια ενδιαφέρουσα ομιλία προς τιμήν του, ο Χρήστος Χωμενίδης είχε εύστοχα παρατηρήσει πως η γλυκύτητα, η ανθρωπιά και η γενναιοδωρία του Αντώνη Σαμαράκη, εν ολίγοις ο σπάνιος χαρακτήρας του, συχνά μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον των ανθρώπων. «Φρονώ ότι ο Αντώνης Σαμαράκης αδικείται ως συγγραφέας όταν υπερτονίζουμε την αγαθοποιό του δράση», σχολιάζει ο Χρήστος Χωμενίδης. «Σαν να ρίχνουμε την μπάλα εκτός γηπέδου, σαν να φοράμε για να τον αντικρίσουμε παραμορφωτικούς φακούς. Θα το πω καθαρά: Και να μην ήταν ο Σαμαράκης καλός άνθρωπος, θα παρέμενε ένας πολύ σημαντικός συγγραφέας. Ας το κρατήσουμε αυτό».
Με αφορμή, λοιπόν, την τιμητική έκδοση των «Απάντων» του από τις εκδόσεις Ψυχογιός με την ευκαιρία της συμπλήρωσης ενός αιώνα από τη γέννησή του, ο λογοτέχνης Αντώνης Σαμαράκης (1919-2003) έρχεται και πάλι στο προσκήνιο. Οχι μόνον για να ξαναθυμηθούμε τα πολλά του βραβεία – από το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος το 1962 έως το γαλλικό Βραβείο Τεχνών και Λογοτεχνίας το 1995. Ούτε την αγάπη του κοινού που τον ακολουθεί – παλιοί αναγνώστες, αλλά και νεότεροι, που εναλλάσσονται με τις γενιές. Κυρίως αυτή η έκδοση αποτελεί μια ευκαιρία να ξαναθυμηθούμε την τέχνη της γραφής του, τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο κατάφερνε να κάνει τις δικές του ιστορίες δικές μας, τόσο που θα νόμιζε κανείς ότι ήταν γεννήματα της μιας προσπάθειας.
«Αντιθέτως, ο Αντώνης έγραφε αμέτρητες φορές το ίδιο κεφάλαιο ή ένα διήγημα», μας λέει η σύζυγός του Ελένη Σαμαράκη. «Δεν έκανε διορθώσεις στο χειρόγραφό του, επειδή δεν ήθελε να μοιάζει περίτεχνο. Μόλις όμως ολοκληρωνόταν η ιστορία, την έσκιζε και την έγραφε από την αρχή. Αυτό επαναλαμβανόταν όσο χρειαζόταν, μέχρι να πετύχει ρέοντα λόγο και το κείμενο να διαθέτει τη φυσικότητα της προφορικής αφήγησης». Ετσι μερικά κεφάλαια στο πιο διαβασμένο και μεταφρασμένο μυθιστόρημά του, το «Λάθος» (1965), έχουν γραφτεί διακόσιες φορές, σχολιάζει η κυρία Σαμαράκη και μας διαβεβαιώνει ότι κυριολεκτεί. Το αποτέλεσμα είναι ένα στιλιστικό και μυθοπλαστικό κατόρθωμα, ένα μυθιστόρημα εξαιρετικής τέχνης και ευφυΐας, που καταφέρνει να μοιάζει πολύ απλό και συχνά γίνεται κωμικό. Αλλωστε ποτέ του δεν φοβήθηκε το γέλιο και αντιπαθούσε τη σοβαροφάνεια. Στο «Λάθος» συμπυκνώνεται η ουσία της σκέψης αλλά και της ψυχής του: η βαθιά αγάπη για τον άνθρωπο. «Ακόμη κι ένα δέντρο, το βλέπω σαν μια περιστρεφόμενη ανθρώπινη συνείδηση», συνήθιζε να λέει ο συγγραφέας.
Στη δίτομη συλλογή, που έφτασε στα βιβλιοπωλεία πολύ πρόσφατα, περιλαμβάνονται όλα τα μυθιστορήματα, τα διηγήματα και τα ποιήματά του, ξεκινώντας από το «Σήμα κινδύνου» που κυκλοφόρησε το 1954. «Είναι τιμή για τις εκδόσεις μας που το έργο του Αντώνη Σαμαράκη, ενός από τους σημαντικότερους και δημοφιλέστερους –ακόμη και σήμερα– πεζογράφους της χώρας μας με διεθνή αναγνώριση, κοσμεί τον κατάλογό μας», λέει ο εκδότης Νίκος Ψυχογιός. Και όσοι αγαπήσαμε τα βιβλία του από τα λιτά χάρτινα εξώφυλλα των εκδόσεων της Εστίας, που τα κοσμούσαν ταιριαστά ασπρόμαυρα χαρακτικά, δεν θα ξαφνιαστούμε από την πολυτελή έκδοση των «Απάντων». Η εικόνα στο σκληρό νέο εξώφυλλο ταιριάζει στο περιεχόμενο του τόμου, μια σχεδιαστική πρόκληση για τον art director των εκδόσεων Θάνο Κακολύρη, στην οποία ανταποκρίθηκε με επιτυχία. «Ξεκινώντας από τα “Απαντα”, ήθελα να χρησιμοποιήσω ως φόντο μια δυστοπική Αθήνα. Μια κοινωνία κλειστοφοβική και τρομαγμένη, που ασφυκτιά», μας λέει ο ίδιος. «Το εξώφυλλο, όπως και το ίδιο το έργο του Σαμαράκη, είναι σαν ένα μισογεμάτο ή μισοάδειο ποτήρι, ανάλογα με το πώς θα το δει κανείς. Τα πουλιά, που συμβολίζουν την ελευθερία, αποδομούν την εικόνα της καφκικής πόλης, δίνοντας φως στο σκοτάδι. Το σκοτάδι, από την άλλη, είναι πάντα έτοιμο να καταπιεί το φως της ελευθερίας, αν του αφήσουμε χώρο με την απάθειά μας».
Αν το 2020 δεν είχε υπάρξει τόσο τραγικά διαφορετικό από τα αναμενόμενα, θα ήταν ένα έτος αφιερωμένο στη μνήμη του Αντώνη Σαμαράκη από το ΥΠΠΟ, με πολλές εκδηλώσεις. Ωστόσο η έκθεση για τη ζωή και το έργο του –προγραμματισμένη για την άνοιξη– θα πραγματοποιηθεί τελικά το τρίτο δεκαήμερο του Νοεμβρίου με πλούσιο και πρωτότυπο υλικό. Επιπλέον, είναι ήδη έτοιμο δίγλωσσο «Λεύκωμα» σε επιμέλεια των Θ. Νιάρχου και Σ. Παπαθανασίου, που θα παρουσιαστεί ταυτόχρονα με την έκθεση.