Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος «δεν επεχείρησε να ωραιοποιήσει τον εαυτό του και τις επιλογές του, ούτε ανέδειξε στρατιές αγιογράφων και υμνητών», μου λέει ο καθηγητής Μελέτης Η. Μελετόπουλος, συγγραφέας της βιογραφίας «Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Ο πολιτικός, ο διανοούμενος και η εποχή του», που κυκλοφορεί σε έναν ιδιαίτερα καλαίσθητο τόμο από τις εκδόσεις Καπόν.
Στα μάτια τού γράφοντος, η μορφή του Κανελλόπουλου (1902-1986) φαντάζει μυθική χάρη κυρίως στη συγγραφή της πολύτομης «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», την οποία ξεκίνησε να γράφει στην εξορία από τη μεταξική δικτατορία.
Ως γνωστόν, όμως, ο Κανελλόπουλος είχε και σημαντικό πολιτικό ρόλο – εδώ όχι πάντοτε με θετικό πρόσημο. Μεταξύ άλλων, το εγκώμιο που έπλεξε για τη Μακρόνησο («ηθική νίκη» τη χαρακτήρισε – όμως ουδέποτε είπε την κουβέντα που του καταλογίζουν περί «Παρθενώνα»), βάραινε τον ίδιο στα γεράματα.
Για όλα αυτά, κουβεντιάσαμε με τον Μ. Μελετόπουλο, ο οποίος εκτιμούσε τον Κανελλόπουλο αλλά δεν έγραψε αγιογραφία.
– Γιατί καθυστέρησε τόσο πολύ μια βιογραφία για τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο;
– Ηταν μία εξαιρετικά σύνθετη, πολύπλοκη και αντιφατική προσωπικότητα. Η κατανόηση της ζωής και της δράσης του είναι δύσβατο εγχείρημα. Προϋποθέτει σχετική προπαίδεια, περίσκεψη και ενσυναίσθηση. Το έργο του είναι ωκεανός, απαιτεί μακρόχρονη μελέτη. Η κοινωνιολογία του, η φιλοσοφία του, ο πολιτικός του στοχασμός, η γεωπολιτική του ανάλυση καλύπτουν ολόκληρους τόμους. Η δε «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» είναι ένας αληθινός κολοσσός. Ολα αυτά χρειάζονται μόχθο και αφοσίωση, άρα χρόνο.
– Πότε ήρθε το πλήρωμα του χρόνου για εσάς, ώστε να ξεκινήσετε το βιβλίο;
– Το 1984 επέλεξα ως αντικείμενο εργασίας τη μελέτη της προσωπικότητας και του έργου του Κανελλόπουλου ως φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, καθ’ υπόδειξιν του καθηγητού μου στο μάθημα της Ιστορίας των Πολιτικών Ιδεών Ivo Rens, που γνώριζε και εκτιμούσε τον Κανελλόπουλο. Σε αυτό το πλαίσιο επεδίωξα να τον γνωρίσω, διότι η προσωπική επαφή αποτελεί πολύτιμο εφόδιο για την προσπέλαση στη σκέψη μιας μεγάλης προσωπικότητας. Είχα πολύωρες μακρές συζητήσεις μαζί του, κράτησα σημειώσεις. Αυτή ήταν η αρχή μιας μακροχρόνιας ενασχόλησης και εμβάθυνσης με τον Κανελλόπουλο, που πέρασε από πολλές φάσεις και ολοκληρώθηκε με την έκδοση της βιογραφίας του από τις εκδόσεις Καπόν.
– Η συγγραφή σημαντικού μέρος της «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» έγινε σε συνθήκες εξορίας, πράγμα που ισοδυναμεί με άθλο. Επιβεβαιώνεται με αυτό το πολύτομο έργο η έννοια του «αναγεννησιακού» νου που ήταν ο Κανελλόπουλος;
– Πράγματι συνέγραψε από μνήμης –και χωρίς πρόσβαση σε πηγές και βιβλιογραφία– την πρώτη τρίτομη μορφή της «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», ως εξόριστος του καθεστώτος Μεταξά στην Κάρυστο και στη Θάσο. Αναμφισβήτητα είναι η κορυφαία στιγμή του Κανελλόπουλου ως Ευρωπαίου (τονίζω το Ευρωπαίου) Ιστορικού του Πολιτισμού. Παρά ταύτα, και η μεσοπολεμική κοινωνιολογική του σκέψη διέπεται από μεγάλες επιστημονικές αρετές. Το δε μεταπολεμικό αμιγώς φιλοσοφικό του έργο εκφράζει τη μύχια μεταφυσική του αίσθηση. Αναγεννησιακός υπήρξε ο Κανελλόπουλος διότι βάδιζε το ίδιο άνετα στα πεδία της κλασικής μουσικής, της ιστορίας της τέχνης, της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας, των πολιτικών ιδεών. Ηταν σπουδαίος δάσκαλος, ακατάβλητος πολιτικός ακτιβιστής και γενναίος πολεμιστής. Θα προσέθετα στην πολυεπίπεδη οντολογία του ότι ήταν (κατά περίεργο για έναν πνευματικό άνθρωπο τρόπο) εξοικειωμένος με την τεχνολογία, π.χ. σε μεγάλη ηλικία εκπαιδεύτηκε ως πιλότος μαχητικών αεροσκαφών.
– Θα διαχωρίζατε τον πνευματικό, τον διανοούμενο από τον πολιτικό Κανελλόπουλο; Αν ναι, πώς;
– Οταν του επεσήμανα ότι υπάρχει ένα νήμα που συνδέει την πολιτική και την πνευματική του δράση, εξεπλάγη χωρίς όμως να το απορρίψει. Ο ίδιος θεωρούσε ότι είναι απολύτως κεχωρισμένα πεδία. Παρά ταύτα, η κοινωνιολογική και φιλοσοφική του σκέψη διέπονται από τις ίδιες αρχές που προσπάθησε να εφαρμόσει (χωρίς πάντοτε να το κατορθώνει) στην πολιτική του δράση: ο ανθρωπισμός, η απόσταση από τα πάθη, η αγάπη για την ελευθερία, η δημοκρατία ως πλαίσιο πολιτικής παιδείας, η ανάδειξη της πρωτοβουλίας και της ευθύνης του πολίτη.
– Ιδεολογικά μιλώντας, ήταν άλλος ο Κανελλόπουλος του ’30 από εκείνον του ’40 όπως και από εκείνον του ’50;
– Ασφαλώς, διότι διαφορετικές ήταν και οι συνθήκες. Το 1935 η προτεραιότητα για τον Κανελλόπουλο ήταν η εμπέδωση της Δημοκρατίας, ο αντιμοναρχικός αγώνας, η υπέρβαση του Εθνικού Διχασμού και η ανανέωση της πολιτικής ζωής. Στη φάση αυτή ο Κανελλόπουλος είναι μπροστά από την εποχή του, έρχεται δε σε αντίθεση με το συντηρητικό βενιζελικό και αντιβενιζελικό κατεστημένο. Το αίτημα πάντως δεν βρήκε ανταπόκριση στην ελληνική κοινωνία. Το 1940 ο Κανελλόπουλος εναρμονίζεται πλήρως με το πνεύμα του Σαράντα και της Αντίστασης, πολεμά στην Αλβανία, ιδρύει δύο αντιστασιακές οργανώσεις στην κατεχόμενη Αθήνα, καταδικάζεται εις θάνατον από γερμανικό στρατοδικείο, διαφεύγει στην Μέση Ανατολή, γίνεται υπουργός Αμύνης, ιδρύει τον Ιερό Λόχο. Ακολουθεί δε σταθερά μία γραμμή εθνικής ενότητας μέχρι το 1946-47. Εκεί, λόγω του Εμφυλίου Πολέμου, καλείται να λάβει θέση και λαμβάνει. Ετσι αρχίζει η μακρά, επίπονη, γεμάτη αντιφάσεις και παλινδρομήσεις ένταξή του στην αντικομμουνιστική Δεξιά, της οποίας διετέλεσε κορυφαίο στέλεχος και αρχηγός μέχρι το 1967. Αυτήν τη φάση θεωρώ παρέκκλιση από τον αυθεντικό του εαυτό. Και, το κυριότερο, τη θεωρούσε και ο ίδιος.
– Ο ρόλος του στην Κατοχή και τη Μέση Ανατολή το 1941-44 πόσο καταλυτικός ήταν, ειδικά όταν ξέσπασε και η κρίση με το αριστερό κίνημα;
– Ως αντιπρόεδρος και υπουργός Στρατιωτικών της κυβέρνησης Τσουδερού στην Αίγυπτο ακολούθησε πολιτική εθνικής συμφιλίωσης. Επανέφερε στον ελληνικό στρατό απότακτους βενιζελικούς μαζί με τους φιλομοναρχικούς. Δυσαρέστησε έτσι και τους μεν και τους δε. Το χειρότερο είναι ότι δυσαρέστησε και τη βρετανική κυβέρνηση, λόγω της επιμονής του να κατοχυρωθεί η απόδοση της Βορείου Ηπείρου στην Ελλάδα μεταπολεμικά. Ο ίδιος εκφράζει την υποψία μήπως υπήρχε βρετανικός δάκτυλος στην έκρηξη κινήματος στις ελληνικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής, που οδήγησε στην ανατροπή του το 1943.
– Πώς βίωσε τον Δεκέμβριο του 1944;
– Τον βίωσε ως εθνική τραγωδία, όπως και ήταν. Αισθάνθηκε ότι η υπόθεση της εθνικής ενότητας, την οποία ο ίδιος πιστά είχε επιδιώξει, κατεδαφίστηκε. Αναζήτησε επαφή με τον Σοβιετικό πρεσβευτή Ποπόφ, ο οποίος όμως του δήλωσε ότι η σοβιετική πολιτική ήταν αμέτοχη στις αποφάσεις του ΕΑΜ. Συγκρούσθηκε λεκτικά με τον Σιάντο, όταν αυτός ανακοίνωσε την υπαναχώρηση του ΕΑΜ στην αρχική συμφωνία αμοιβαίου αφοπλισμού. Από εκείνο το σημείο αρχίζει μία αργή, σταδιακή μετατόπιση του Κανελλόπουλου σε αντικομμουνιστική κατεύθυνση. Παρά ταύτα πολιτικά παρέμεινε στο Κέντρο μέχρι το 1951.
Κατά βάθος απεχθανόταν τον καπιταλισμό όσο και τον κομμουνισμό
– Μιλήστε μας λίγο για την πιο δεξιά μεταστροφή του από τον Εμφύλιο και μετά.
– Σε έναν εμφύλιο πόλεμο, ένας υπεύθυνος πολιτικός υποχρεούται να λάβει θέση. Ο Κανελλόπουλος εγκατέλειψε την πολιτική τής εθνικής ενότητας και προσχώρησε στο αντικομμουνιστικό στρατόπεδο ψυχή τε και σώματι. Και μάλιστα σε κορυφαίες θέσεις, αφού κατείχε κατ’ επανάληψη τον θώκο του υπουργού Αμύνης από το 1947 μέχρι το 1955. Επί της υπουργίας του έγινε αρχιστράτηγος ο Παπάγος, επί της υπουργίας του έγιναν οι τελικές μάχες στον Γράμμο και στο Βίτσι το 1949. Αυτός διαπραγματεύθηκε την εγκατάσταση των αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα το 1953. Αυτά όλα αποτέλεσαν βασική αιτία του μένους της Αριστεράς εναντίον του. Εκ των υστέρων μπορούμε φυσικά να ασκήσουμε κριτική, αλλά η εποχή ήταν ο Ψυχρός Πόλεμος. Παρά ταύτα, θεωρώ ότι η συνολική στάση και δράση του Κανελλόπουλου κατά τη μεταπολεμική περίοδο ήταν μία εκτροπή από τον ενωτικό, μετριοπαθή, κεντρώο και προοδευτικό του εαυτό. Και το σημαντικότερο είναι ότι το θεωρούσε και ο ίδιος. Μετά το 1974, διατύπωσε μία μοναδική για τα ελληνικά δεδομένα αυτοκριτική. Η κριτική μου στον Κανελλόπουλο αυτής της περιόδου περιλαμβάνει το ερώτημα γιατί επεδίωκε διαρκώς το υπουργείο Αμύνης αντί π.χ. του υπουργείου Παιδείας. Αλλά το ερώτημα σήμερα είναι φιλολογικό.
– Γιατί πιστεύετε ότι είχε αυτή την εμμονή με το υπουργείο Αμυνας, ενώ θα του ταίριαζε τόσο το Παιδείας;
– Το υπουργείο Αμυνας ήταν σημαντικό πολιτικό κεφάλαιο και άμεσος δίαυλος επικοινωνίας με το διεθνές περιβάλλον. Παρά ταύτα, ο Κανελλόπουλος δεν μπόρεσε ή δεν επεχείρησε καν να αντιμετωπίσει τη συνωμοσία του ΙΔΕΑ, που τελικώς υπονόμευσε τον κοινοβουλευτισμό και κατέληξε στο πραξικόπημα που ανέτρεψε και τον ίδιο. Επίσης, όταν τον Σεπτέμβριο του 1955 εκδηλώθηκαν οι θηριωδίες των Τούρκων στην Κωνσταντινούπολη, ο Κανελλόπουλος, αν και αντιπρόεδρος και υπουργός Αμύνης, δεν μπορούσε να αντιδράσει γιατί ο πρωθυπουργός Παπάγος ήταν ημιθανής, ο δεύτερος αντιπρόεδρος και υπουργός Εξωτερικών Στεφανόπουλος ήταν στο Λονδίνο και ο βασιλιάς Παύλος στη Γιουγκοσλαβία. Ασφαλώς όλα αυτά εκ των υστέρων αποτιμώνται αρνητικά.
– Τελικώς, πόσο δεξιός ήταν ο Κανελλόπουλος;
– Δεν ήταν δεξιός, ήταν ριζοσπάστης κεντρώος. Οι προτάσεις του το 1935 ήταν εξαιρετικά προχωρημένες και ριζοσπαστικές. Απεχθανόταν τους ολοκληρωτισμούς, την ανελευθερία και τη δουλική συνείδηση. Κατά βάθος απεχθανόταν τον καπιταλισμό όσο και τον κομμουνισμό. Επεδίωκε έναν τρίτο δρόμο και μία ιθύνουσα τάξη διαμορφωμένη με πνευματικά κριτήρια. Ηταν αληθινός δημοκράτης, αντετέθη αδιάλλακτα σε δύο δικτατορίες, της 4ης Αυγούστου και της 21ης Απριλίου και διώχθηκε και από τις δύο. Προώθησε με τόλμη τη νέα γενιά στην πολιτική, προσωπικότητες όπως ο Παπαληγούρας και ο Καλλίας προήλθαν από τον κύκλο του. Πίστευε στην κοινωνική πολιτική και στην προστασία των αδυνάτων. Ηταν ακέραιος, ανιδιοτελής και έντιμος. Οπωσδήποτε, η πολιτική του σκέψη δεν καταγόταν από τα γνωστά νεοελληνικά σχήματα αλλά από έναν συνδυασμό πλατωνικών και ευρωπαϊκών κριτηρίων. Πίστευε ότι ο πολιτικός ηγέτης πρέπει να είναι και πνευματικός ηγέτης. Η πεποίθηση αυτή σήμερα πιστεύω ότι δικαιώνεται. Στον κόσμο μας αναφύονται όλο και πιο περίπλοκα προβλήματα (π.χ. η βιοηθική ή η τεχνητή νοημοσύνη), η αντιμετώπιση των οποίων απαιτεί φιλοσοφική και κοινωνιολογική παιδεία και διεπιστημονικό τρόπο σκέψης. Ας κρατήσουμε λοιπόν από τον Κανελλόπουλο το πρότυπο ενός ηγέτη που προσπάθησε να συνδυάσει τα δύο στοιχεία. Η κοινωνία όμως, τότε, έκανε άλλες επιλογές, με τις συνέπειες που ζούμε σήμερα.