Πόσοι, εκτός της επιστημονικής κοινότητας, γνώριζαν τον Στίβεν Χόκινγκ το 1987; Κανένας, στην ουσία. Ενα χρόνο μετά όμως, το 1988, αυτό άλλαξε δραματικά: τότε κυκλοφόρησε το «Χρονικό του Χρόνου» (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κάτοπτρο). Το βιβλίο έχει πουλήσει τουλάχιστον δέκα εκατομμύρια αντίτυπα σε περίπου σαράντα γλώσσες. Αληθινό εκδοτικό φαινόμενο για έναν άσημο (έως τότε) αστροφυσικό, καθηλωμένο σε αναπηρικό αμαξίδιο διά βίου.
⇒ Διαβάστε επίσης: Στήβεν Χόκινγκ: Ο άνθρωπος πίσω από τον μύθο
Κι όμως, από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 έως το 1988 ο Χόκινγκ είχε ήδη επιτύχει τα κυριότερα επιτεύγματά του σε καθαρά επιστημονικό επίπεδο – κι ας μην τον γνώριζε το ευρύ κοινό. Και ήταν σπουδαία, μοναδικά όσα είχε καταφέρει. Για παράδειγμα, για να αναφερθούμε μόνον σε ένα, η μεγαλοφυής σύνδεση της λεγόμενης ανωμαλίας (σημείο άπειρης πυκνότητας στο οποίο οι νόμοι της Φυσικής όπως τους γνωρίζουμε καταρρέουν) μιας μαύρης τρύπας με την ανωμαλία (το αδιανόητα απειροελάχιστο σημείο που περιείχε τα πάντα), από την οποία προήλθε το σύμπαν μας με τη Μεγάλη Εκρηξη, είχε γίνει όταν ακόμη ήταν υποψήφιος για το διδακτορικό του(!). Χρειάστηκε όμως μια συναρπαστική αφήγηση για να αιχμαλωτίσει το ευρύ κοινό και να γίνει σούπερ σταρ με έναν τρόπο που ο κόσμος είχε να δει από την εποχή του Αϊνστάιν.
Οπωσδήποτε έπαιξε σημαντικό ρόλο στη σαγήνη που ασκούσε ο Χόκινγκ η τρομακτική αναπηρία του, όπως και το γεγονός ότι όταν διαγνώστηκε αρχικά, το 1963, οι γιατροί τού έδιναν το πολύ τρία χρόνια ζωής. Και εκείνος ταξίδεψε με τον νου του στις απαρχές του χρόνου.
Ο Τσαρλς Σάιφ (Charles Seife), συγγραφέας πολλών αξιόλογων βιβλίων επιστημονικής θεματολογίας (έχω στην κατοχή μου την έξοχη «Βιογραφία του Μηδενός», αμετάφραστη ακόμα στη γλώσσα μας), έγραψε μια ιδιότυπη βιογραφική μονογραφία του Χόκινγκ («Hawking Hawking: The Selling of a Scientific Celebrity», εκδ. Basic Books) μέσα από την οποία, δίχως να μειώνει στο παραμικρό το μεγαλείο του επιστήμονα (ανατρέχοντας σε, και αναλύοντας, ένα ένα τα κατορθώματά του), σκιαγραφεί ένα εξαιρετικά γειωμένο πορτρέτο ενός ανθρώπου που «ξεπουλήθηκε», σιγά σιγά αλλά σταθερά.
Το βιβλίο παρουσιάζει εκτενώς ένας άλλος πολύ σημαντικός συγγραφέας εκλαϊκευμένων επιστημονικών βιβλίων (αναζητήστε το εξαιρετικό «Ταξίδι στον χρόνο. Η ιστορία», εκδ. Τραυλός), ο Τζέιμς Γκλάικ (James Gleick), στο τεύχος του The New York Review of Books της 29ης Απριλίου, αναφέροντας έναν όρο της Αμερικανίδας μυθιστοριογράφου Τζόις Κάρολ Οουτς: «παθογραφία» ως το αντίθετο της «αγιογραφίας». «Ο Σάιφ δεν φτιάχνει μια παθογραφία», γράφει ο Γκλάικ. «Στόχος του είναι να εντοπίσει το ανθρώπινο στοιχείο μέσα στον μύθο». Οπου ο μύθος απέκτησε τόσο «λίπος» που, από ένα σημείο κι έπειτα, ήταν σα να εξαφάνισε τον γνήσιο, πρωτοποριακό κοσμολόγο που ήταν ο μέγας Χόκινγκ.
Ο Σάιφ είναι εξαιρετικά κριτικός όταν, προς το τέλος της ζωής του, ο Χόκινγκ προβαίνει σε δηλώσεις και αποφάνσεις πάνω σε θέματα και ζητήματα για τα οποία δεν είχε επαρκή εποπτεία, όπως, π.χ., τους κινδύνους της εξέλιξης της τεχνητής νοημοσύνης. Το πρόβλημα για τον Σάιφ ήταν πως ακόμα και ένας τιτάνας της επιστήμης μπορούσε να υποκύψει στους πειρασμούς της «γκουροποίησης» (ας μου επιτραπεί αυτός ο αδόκιμος όρος): μετά το διάσημο «Χρονικό του Xρόνου», ο Χόκινγκ έγινε κάτι σαν γκουρού. Το γεγονός δε πως είχε χάσει ακόμα και τη φωνή του και ότι επικοινωνούσε με σύντομα αποφθέγματα, τα οποία περνούσαν στον κόσμο μέσα από τον απρόσωπο αλλά και υποβλητικό ηλεκτρονικό ήχο ενός ειδικού υπολογιστή, κατέστησαν τον μεγάλο επιστήμονα αυτό που το ευρύ κοινό ψάχνει απεγνωσμένα και διαχρονικά: ένα είδος γκουρού που έχει απαντήσεις για τα πάντα.
Αλλά ακόμα και το ίδιο το «Χρονικό του Xρόνου» είχε τα προβλήματά του προτού εκδοθεί, μας πληροφορεί ο Σάιφ: τέσσερα χρόνια πριν από την έκδοση, ο Χόκινγκ είχε παραδώσει ένα χειρόγραφο που ουδεμία σχέση είχε με το τελικό αποτέλεσμα. Οι εκδότες το χαρακτήρισαν «στεγνό και άνισο», ενώ αναφερόταν σε δυσκολονόητες έννοιες τις οποίες θεωρούσε εκ των προτέρων ότι είναι οικείες στον μέσο αναγνώστη. Οπως συμβαίνει συχνά στον αγγλοσαξονικό εκδοτικό κόσμο, ανέλαβαν δράση ειδικοί επιμελητές, όπως ο πολύ σπουδαίος συγγραφέας εκλαϊκευμένης επιστήμης Τζον Γκρίμπιν, καθώς επίσης και μια πλειάδα φοιτητών του Χόκινγκ. Ολοι μαζί αναδιοργάνωσαν το εκπληκτικό αυτό υλικό για να καταλήξει, πάντοτε υπό την εποπτεία του Χόκινγκ, σε αυτό που όλοι μάθαμε και αγαπήσαμε ως «Χρονικό του Xρόνου».
Ο Σάιφ, όπως ορθά τονίζει στην κριτική του και ο Γκλάικ, δεν παραλείπει να αναφέρει πόσο ζωτικής σημασίας ήταν η εμπορική απήχηση των βιβλίων του Χόκινγκ, στο μέτρο που και ο τελευταίος έγινε ένα είδος brand name: τα καθημερινά έξοδα της νοσηλείας στο σπίτι ήταν εξοντωτικά. Ανατριχιαστική λεπτομέρεια κι όμως πέρα για πέρα αληθινή.
Οποιος διαβάσει το βιβλίο του Σάιφ και νομίσει πως ο συγγραφέας μάς «αποκαλύπτει» πως ο Χόκινγκ ήταν «απάτη» ή κάτι τέτοιο, θα έχει διαβάσει το λάθος βιβλίο. Καμία σχέση. Αυτό όμως που ο Σάιφ πετυχαίνει, με λεπτότητα και σχολαστική ανάλυση, είναι να αναδείξει τις αντιφάσεις που φωλιάζουν όχι μόνον στους κοινούς θνητούς αλλά και σε ζωντανούς θρύλους όπως ήταν ο Χόκινγκ.