JOHANN CHAPOUTOT
Ελεύθερος να υπακούς – Το μάνατζμεντ από το ναζισμό μέχρι σήμερα
μτφρ. Γιάννης Σιδέρης
εκδ. Αγρα, 2021, σελ. 184
Υπάρχει αυτό το «ανέκδοτο» που λέει ότι το ποδόσφαιρο είναι απλό άθλημα, 22 παίκτες κυνηγούν μια μπάλα για 90 λεπτά και στο τέλος κερδίζουν πάντα οι Γερμανοί. Αντιστρέφοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο δυτικός κόσμος έχει γεννήσει πολλές καλές ιδέες, την κακή εφαρμογή των οποίων χρεώνονται πάντα οι Γερμανοί. Ο ελκυστικά προκλητικός τίτλος «Ελεύθερος να υπακούς – Το μάνατζμεντ από το ναζισμό μέχρι σήμερα», που επέλεξε για το βιβλίο του ο Γιοάν Σαπουτό, δημιουργεί αμέσως, αντανακλαστικά, την ισχυρή εντύπωση –που παράγει βέβαια και το ανάλογο αίσθημα– ότι το μάνατζμεντ επιβάλλει την υπακοή ως μοναδική ελευθερία του εργαζομένου, ο ναζισμός έβαλε το χέρι του γι’ αυτό και τελικά, να μην τα πολυλογούμε, φταίνε και πάλι οι Γερμανοί.
Η περίπτωση του νομικού Ράινχαρτ Χεν (Reinhard Höhn), ενός από τους πιστούς ναζιστές οι οποίοι εκλήθησαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της διοίκησης στο διευρυμένο εδαφικά και πληθυσμιακά από τις εισβολές Γ΄ Ράιχ, δεν ήταν μοναδική. Ούτε ήταν ο μόνος ναζιστής που συμπεριελήφθη στην ελίτ της κυβέρνησης του Αντενάουερ, συμμετέχοντας στο λεγόμενο μεταπολεμικό θαύμα της γερμανικής οικονομίας. Ηταν ωστόσο ο μόνος που αναγνωρίστηκε ως θεωρητικός του μάνατζμεντ στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας ιδρύοντας τη Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων (Wirtschaftsakademie), το γερμανικό ισοδύναμο του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Διοίκησης Επιχειρήσεων, και είναι αυτός που πρωταγωνιστεί στην προσπάθεια του συγγραφέα να αναγνωρίσει τη συμβολή του ναζισμού στο σύγχρονο μάνατζμεντ.
Πριν όμως πέσει το ανάθεμα στο επίλεκτο έθνος, πρέπει να επισημάνουμε ότι το μάνατζμεντ είναι παράγωγο σύγχρονο της βιομηχανικής επανάστασης (ακόμα κι αν η αγωνία για τον καλύτερο τρόπο διοίκησης διακατείχε το ανθρώπινο γένος από αρχαιοτάτων χρόνων – όπως και οι περισσότερες αγωνίες δηλαδή) και ότι τα πατερικά κείμενα της Διοίκησης ανήκουν στον αμερικανοβρετανικό άξονα του 19ου και της αρχής του 20ού αιώνα.
Τσαρλς Μπάμπατζ, Χάνρι Βάρνουμ Πουρ, ο μεγάλος Φρέντερικ Ουίνσλοου Τέιλορ μαζί με τον συνάδελφό του στην Bethlehem Steel Works, Χέντρι Γκαντ, ο Φρανκ και η Λίλιαν Γκίλμπρεθ, ένας Γάλλος για ξεκάρφωμα πλην καθόλου αμελητέος, ο Ανρί Φαγιόλ… είναι μόνο μερικά από τα ονόματα οι θεωρίες των οποίων διαδίδονται ευρέως από τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 ενώ εντοπίζουν, αναλύουν και προτείνουν ό,τι ο Σαπουτό αποδίδει στα διοικητικά χαρακτηριστικά της ναζιστικής περιόδου: τη σχέση μεταξύ της ευημερίας στην εργασία και της παραγωγικότητας, τη διοίκηση μέσω στόχων, την ανάπτυξη πρωτοβουλίας εκ μέρους του εργαζομένου ως προς τα μέσα επίτευξης ενός –διοικητικώς άνωθεν οριζόμενου– σκοπού και την ανάληψη ευθύνης για το αποτέλεσμα, την ανάπτυξη της έννοιας και του αισθήματος του ανήκειν σε μια κοινότητα.
Εξάλλου, ο τίτλος προκαταβάλλει για κάτι που ο ίδιος ο συγγραφέας φροντίζει να αναιρέσει(!) ήδη στην εισαγωγή του, αφού, όπως λέει, «Ο σκοπός μας δεν είναι να καταδείξουμε τη ναζιστική προέλευση της διοίκησης επιχειρήσεων –πράγμα που δεν ισχύει, καθώς αυτή προηγείται του ναζισμού κατά μερικές δεκαετίες– ούτε ότι είναι μια φύσει εγκληματική δραστηριότητα». Χμμμ… Οπότε; Οπότε, ας πούμε ότι ως αναγνώστες αισθανόμαστε κολακευμένοι αφού μας επιτρέπεται να υποθέσουμε ότι πρόθεση του συγγραφέα δεν είναι να δώσει τεκμηριωμένες και σαφείς απαντήσεις, αλλά «βουτώντας» ο ίδιος μέσα σε πολλά και διαφορετικά πεδία –φιλοσοφικά, ανθρωπολογικά, πολιτικά, ιδεολογικά, ιστορικά– να μας δημιουργήσει προβληματισμούς ή να υπενθυμίσει ζητήματα: Για την αξία των κανόνων του μάνατζμεντ όταν η εφαρμογή τους είναι δυνατή σε κάθε είδους κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, ακόμα και ναζιστικό ή εθνικοσοσιαλιστικό. Για τη δύναμη και τη δυναμική της εθελοδουλείας που με την απλή μετονομασία του διοικητικώς «υφιστάμενου» σε «συνεργάτη» μεταμορφώνεται σε ατομική συναίνεση: Ελεύθερος να υπακούς.
Διαχείριση μέσω στόχων
Για τη «χαρά της εργασίας» σε συνθήκες συνεχούς ανταγωνισμού και τελικά για τη θέση του ανθρώπου και της δημιουργικότητάς του σε έναν κόσμο που, όπως λέει ο συγγραφέας, «περιορίζεται στην παραγωγή και στο κέρδος ή ακριβέστερα στην αύξηση του ενός και τη βελτιστοποίηση του άλλου», με βάση τις μεθόδους της «διαχείρισης μέσω στόχων». Υπήρξαν βεβαίως θεωρίες και συστήματα που ισχυρίστηκαν ότι έχουν απαντήσεις για όλα αυτά και άλλα.
Το μικρό πρόβλημα που έχουμε εδώ είναι ότι η εφαρμογή τους εξελίχθηκε στον καλύτερο συνήγορο του καπιταλισμού και μετά κάποια διαλύθηκαν. Οσα παραμένουν, όπως η Κίνα και η Βόρεια Κορέα, τείνουν να ενισχύσουν, εκτός από τους εφιάλτες των ανθρώπων που ζουν εκεί, την άποψη ότι για να κατανοήσουμε τη δυναμική της διαχειριστικής διακυβέρνησης, της διοίκησης, του μάνατζμεντ, είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη μας τον πολιτικό λόγο με τον οποίο συνδέεται.