Με δεδομένο ότι μέχρι και το 1960 ο αγροτικός κόσμος αποτελεί την πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας, είναι σχεδόν αυτονόητο ότι η γνώση της ιστορικής εξέλιξης αυτής της πληθυσμιακής ομάδας συνιστά προϋπόθεση για όποιον επιθυμεί να παρακολουθήσει την πορεία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας, σε όλα σχεδόν τα επίπεδα, από το οικονομικό και το πολιτικό μέχρι το ιδεολογικό. Ωστόσο η ιστορία του «κόσμου του μόχθου» και του αγροτικού τομέα παραμένει εν πολλοίς αγνοημένη και υποφωτισμένη. Η απουσία ενδιαφέροντος για τον αγροτικό κόσμο δεν είναι βέβαια ελληνικό φαινόμενο. Διεθνώς, ακόμη και τις πρώτες δεκαετίες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον αγρότη συνόδευε το στίγμα της οπισθοδρόμησης και του συντηρητισμού και για να τεθεί υπό αμφισβήτηση η επικρατούσα θέασή του ως αντικειμένου («ένας σάκος με πατάτες»), πρέπει να φτάσουμε στο ’60 και το ’70 και στην ανανέωση των αγροτικών σπουδών που φέρνουν τους αγρότες στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και της μελέτης.
Να συμβάλει με τον τρόπο του στην αποκατάσταση αυτής της αδικίας επιχειρεί ο Δημήτρης Γ. Παναγιωτόπουλος, ιστορικός, καθηγητής της Ιστορίας του Αγροτικού Κόσμου και της Γεωπονικής Επιστήμης στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, δίνοντας «φωνή» στη μεγάλη αυτή κοινωνική τάξη. Το πρόσφατο βιβλίο του «Οι αγρότες στην ελληνική ιστορία» (εκδ. Πατάκη) αποτελεί αναμφισβήτητα μια σημαντική δουλειά που έρχεται να καλύψει ένα κενό. «Εχουν γραφτεί πολλά και διάφορα, αλλά από το βιβλίο του Κώστα Βεργόπουλου “Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα” (1975) και μετά δεν έχει κυκλοφορήσει κάτι συνολικό για τους αγρότες, για τη συμβολή τους στη συγκρότηση, τη διαμόρφωση, την εξέλιξη του ελληνικού κράτους», λέει στην «Κ» ο συγγραφέας. «Κυρίως, δεν υπήρχε μια καινούργια ερμηνεία της ιστορίας του αγροτικού κόσμου, μια νέα νοηματοδότηση. Εν τω μεταξύ, η έρευνα έχει φέρει στο φως πολλά νέα στοιχεία, οπότε θεώρησα σημαντικό να γράψω αυτό το βιβλίο», συμπληρώνει.
«Δεν είναι εντυπωσιακό ότι στην επέτειο των 200 χρόνων από το 1821, σχεδόν κανείς δεν αναφέρθηκε στους αγρότες;»
Η 200ή επέτειος του Εθνους, αλλά και μια συντομότερη έκδοση με τίτλο «Ο αγροτικός τομέας στην Ελλάδα. Προκλήσεις και προοπτικές» που κυκλοφόρησε από την Τράπεζα Πειραιώς, έδωσε την αφορμή για το συγκεκριμένο βιβλίο, και το 1821 αποτέλεσε το σημείο εκκίνησης της ιστορίας των αγροτών. «Δεν είναι εντυπωσιακό ότι σε αυτήν την επέτειο, σχεδόν κανείς δεν αναφέρθηκε στους αγρότες;» σημειώνει ο κ. Παναγιωτόπουλος. «Κι όμως μετέχουν σε όλα, λαμβάνουν ενεργό μέρος στην εθνεγερσία και αγκαλιάζουν την εθνική ιδέα. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς ποιες είναι οι επιδιώξεις τους, όμως σίγουρα διεκδικούσαν δύο πράγματα: Ελευθερία και γη. Η διανομή των εθνικών γαιών βέβαια δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Ο Καποδίστριας ως πραγματιστής καταλάβαινε ότι κάτι πρέπει να κάνει με όλον αυτόν τον κόσμο, έπρεπε να τους αποδώσει τη γη, όμως δεν είχε μεγάλα περιθώρια κινήσεων. Η γη αποτελούσε το μόνο περιουσιακό στοιχείο του κράτους και ήταν δεσμευμένη από τα εθνικά δάνεια. Ουσιαστικά περνούν σχεδόν 50 χρόνια και φτάνουμε στην αγροτική μεταρρύθμιση Σωτηρόπουλου – Κουμουνδούρου για να γίνει η πρώτη διανομή, ενώ τα δεδομένα άλλαζαν και οι πολιτικές περιπλέκονταν στα μεγάλα γεγονότα του 19ου και του 20ού αιώνα: Την προσάρτηση της Θεσσαλίας (1881), τον διπλασιασμό της χώρας στους Βαλκανικούς Πολέμους, τη Μικρασιατική Καταστροφή και τα προσφυγικά κύματα».
Οι «κορυφώσεις»
Το βιβλίο ακολουθεί τους μεγάλους σταθμούς στην ιστορία των αγροτών, τις «κορυφώσεις» όπως τις ονομάζει ο κ. Παναγιωτόπουλος. «Ηδη αναφέραμε τη συμμετοχή των αγροτών στην Επανάσταση τον 19ο αιώνα και το ζήτημα της διανομής των εθνικών γαιών που απασχολεί το ελληνικό κράτος όλο τον 19ο αιώνα. Κορυφώσεις θεωρούνται επίσης η προσάρτηση της Θεσσαλίας και η σταφιδική κρίση, τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα, αυτά που γνωρίζουμε ως αγροτικές εξόδους σε περιόδους που οι αγρότες βιώνουν μεγάλη κρίση στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα. Κορύφωση είναι και η αγροτική μεταρρύθμιση που ξεκινάει ο Βενιζέλος. Αναφέρω τον Βενιζέλο γιατί δρομολογεί μεγάλες αλλαγές. Μπορεί στο μυαλό του αρχικά να είχε την εξαστικοποίηση και τον εκσυγχρονισμό του κράτους με αιχμή την εκβιομηχάνιση, τα πράγματα όμως εξελίχθηκαν διαφορετικά και γι’ αυτό προχώρησε στη δημιουργία ισχυρών θεσμών για τη γεωργία. Εφτιαξε τη γεωπονική σχολή για να έχει στελέχη, δημιούργησε ερευνητικά κέντρα, υπουργείο Γεωργίας, και φυσικά το συνεταιριστικό δίκτυο προκειμένου να λύσει το πρόβλημα με το σύστημα αλυσιδωτού δανεισμού. Πρέπει να πούμε βέβαια πως όλες οι επόμενες κυβερνήσεις ασχολήθηκαν με την ελληνική γεωργία και καμία δεν πήρε πίσω όσα είχαν ξεκινήσει. Υπήρχε μια συνέχεια και μια συνέπεια. Αλλωστε μην ξεχνάμε ότι κάθε φορά που έκανε restart η Ελλάδα –μετά την πτώχευση του 1893 ή το ’22–, στη γη στηριζόταν. Ακόμη και στην τελευταία κρίση ο αγροτικός τομέας άντεξε περισσότερο».
Συνειδητοί επιχειρηματίες; Οχι, συνειδητοί μικροαστοί…
Παρακολουθώντας την πορεία του αγροτικού κόσμου στην Ελλάδα, μάλλον μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Μεσοπόλεμος είναι ένα σημαντικό ορόσημο. Τότε ο Ελληνας χωρικός γίνεται αγρότης; «Σε μεγάλο βαθμό, ναι», απαντάει ο κ. Παναγιωτόπουλος.
«Τότε ο Ελληνας αγρότης βρίσκει πολιτική έκφραση, τότε ιδρύεται το αγροτικό κόμμα. Ο αγροτικός κόσμος συνειδητοποιεί τη θέση του και αρχίζει να διεκδικεί πράγματα για τον εαυτό του. Σε αυτή τη σταδιακή αλλαγή παίζουν σημαντικό ρόλο μεγάλα γεγονότα όπως ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, γιατί οι αγρότες βγαίνουν από το καβούκι τους, από το χωριό, από τον μικρό ορίζοντα και βλέπουν παραπέρα. Αυτό τους κάνει να πιστεύουν ότι ενδεχομένως μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο».
Αλλαγή λογικής
Τις δεκαετίες του ’60, του ’70 και μετά, η Ελλάδα, υπογραμμίζει ο κ. Παναγιωτόπουλος, «περνάει από τη λογική “να φτιάξουμε προϊόντα για να ταΐσουμε τον ελληνικό λαό” σε αυτήν της δημιουργίας ανταγωνιστικών προϊόντων».
Ερχεται η δεκαετία του ’80 και ο αγρότης πρέπει να κατακτήσει το επόμενο στάδιο και να γίνει επιχειρηματίας. «Σε εκείνη τη φάση δυστυχώς δεν συντονίστηκαν σωστά όλα τα πράγματα. Κάπου άρχισε να χαλάει το σύστημα των συνεταιρισμών, μπήκαμε σε μια σειρά επιδοτούμενων προϊόντων από την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), δεν έγιναν οι απαραίτητες αναδιαρθρώσεις. Επίσης, είχαμε μεγάλη αγροτική έξοδο, άνθρωποι άφηναν τα χωριά τους και πήγαιναν στις πόλεις. Αντί να γίνουν συνειδητοί επιχειρηματίες έγιναν συνειδητοί μικροαστοί».
Τεράστιες δυνατότητες
Φτάνοντας στο σήμερα ο Δημήτρης Παναγιωτόπουλος τονίζει ότι «έχουμε αρκετούς αγρότες και υπάρχει δυναμική μαζί με μια τάση επιστροφής νέων στη γη, όπως επισημαίνουν οι αγροτοκοινωνιολόγοι. Υπάρχει βέβαια η συμβολαιακή γεωργία που παίζει πολύ μεγάλο ρόλο, και θα συνεχίζει να παίζει. Αναφέρομαι στη σύνδεση της μικροκαλλιέργειας οικογενειακού τύπου με τα μεγάλα αγροτοδιατροφικά δίκτυα. Επιμένω όμως, ότι παρά τις παγκόσμιες προκλήσεις, με πιο πρόσφατες τον πόλεμο στην Ουκρανία και την επισιτιστική κρίση, ο ελληνικός αγροτικός τομέας έχει απεριόριστες δυνατότητες. Η Ελλάδα μπορεί να παράγει πολλά υψηλής ποιότητας προϊόντα».
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr