«Ο Καρλ συμπέρανε ότι αν ένας υποθετικός ταξιδιώτης (…) μπορούσε να φτάσει στο κέντρο της αβύσσου χωρίς να τον διαλύσει η βαρύτητα, θα διέκρινε δύο επάλληλες εικόνες να προβάλλονται ταυτόχρονα σε έναν μικρό κύκλο πάνω απ’ το κεφάλι του, όπως αυτές που βλέπουμε στο καλειδοσκόπιο: στη μια θα έβλεπε την ιλιγγιώδη μελλοντική εξέλιξη του σύμπαντος, στην άλλη το παρελθόν παγωμένο σε μία μόνο στιγμή».
Ο Αυστριακός μαθηματικός Καρλ Σβάρτσιλντ ήταν ένας Κολόμβος της αστροφυσικής: ανακάλυψε κάτι χωρίς ποτέ να μάθει ότι ανακάλυψε κάτι. Ο Κολόμβος ανακάλυψε τον Νέο Κόσμο πιστεύοντας πως ήταν οι Ινδίες, ο Σβάρτσιλντ λύνοντας εξισώσεις μέσα στα χαρακώματα του Μεγάλου Πολέμου με βάση τις θεωρίες της Σχετικότητας του Αϊνστάιν ανακάλυψε αυτό που αργότερα θα μάθουμε όλοι να αποκαλούμε «μαύρη τρύπα». Ο Σβάρτσιλντ είναι ένας από τους χαρακτήρες του «Οταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο» (εκδ. Δώμα, 2022), που έγραψε ο Χιλιανός συγγραφέας Μπενχαμίν Λαμπατούτ (γενν. το 1980). Οι άλλοι (οι μετρ της κβαντοφυσικής Χάιζενμπεργκ και Σρέντινγκερ, οι μαθηματικοί Γκρότεντικ και Μοτσιζούκι, ο χημικός Χάμπερ και ένας «νυχτερινός κηπουρός» που θα μπορούσε να είναι ο ίδιος ο συγγραφέας), με τον ένα ή τον άλλο τρόπο συμβάλλουν στην πρόοδο της επιστήμης και, άρα, σε μια βαθύτερη κατανόηση της φύσης.
Ναι; Ναι, αλλά όχι ακριβώς: ο Λαμπατούτ ξεδιπλώνει (μαεστρικά – και σε εξαιρετική μετάφραση της Αγγελικής Βασιλάκου) την ανησυχαστική ιδέα ότι ακριβώς τότε ήταν που πάψαμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο: ανωμαλίες στην καρδιά πεθαμένων αστέρων, που καταλύοντας κάθε φυσικό νόμο, υποατομικός κόσμος που αψηφά κάθε λογική εμπειρία, χημικά αέρια που σκοτώνουν βασανιστικά και μαθηματικοί τύποι που ερωτοτροπούν με την παράνοια – εκεί όπου ο κόσμος φωτίζεται εκεί σκοτεινιάζει κιόλας.
Αυτό το δίπολο κατανόησης – ακατανοησίας ο Λαμπατούτ το βρίσκει τρομερά γοητευτικό. Τον παρακολουθώ από την οθόνη να παθιάζεται, συμμαζεύοντας τα μανίκια ενός ενδύματος που θα ορκιζόμουν ότι είναι κιμονό. Εχει γράψει ένα συναρπαστικό βιβλίο, ακατάτακτο τελείως, και ξέρει να μιλάει γοητευτικά γι’ αυτό.
«Αυτό το βιβλίο είναι ένα βιβλίο για το μυστήριο. Και το μυστήριο είναι κάτι που έχουμε χάσει».
Αυτή η καθαρή τάξη, λοιπόν, του βιβλίου ήταν κάτι προσχεδιασμένο; «Οχι», λέει. «Δεν σκέφτομαι αν γράφω μυθιστόρημα, διήγημα ή δοκίμιο. Απλώς γράφω. Με συναρπάζουν κάποιες ιστορίες και όσο τις εξερευνώ τόσο ανακαλύπτω ότι όλες έχουν κρυμμένη μέσα τους μια κοινή καρδιά. Τότε καταλαβαίνω ότι έχω βιβλίο στα χέρια μου. Δεν έχω πρόβλημα να καταλήξω σε μυθιστόρημα, αλλά δίνω σε αυτό που γράφω χώρο και χρόνο ώστε να ορίσει από μόνο του τι δεν θα είναι. Δείτε τι κάνουν συγγραφείς όπως ο Μπρους Τσάτγουιν ή ο Ελιοτ Ουάινμπεργκερ. Απίθανα πράγματα».
Το στοιχείο της μυθοπλασίας στις σύντομες αυτές νουβέλες (ή κεφάλαια μυθιστορήματος) διεισδύει στο πραγματολογικό υλικό με ύπουλο τρόπο. «Η μυθοπλασία δίνει νόημα στα πράγματα, αλλιώς όλα είναι συμβάντα. Η μυθοπλασία είναι στρώση πάνω από κάθε τι. Είναι όπως τα παιδιά βλέπουν τον κόσμο. Δεν βλέπουν ένα ποτήρι μόνο όπως εμείς. Προσθέτουν συνεχώς στρώσεις πραγμάτων και δίνουν άλλο νόημα, βγαλμένο από το μυαλό τους. Ενας επιστήμονας ή ένας ιστορικός θα σου πει “έτσι έχουν τα πράγματα και όχι αλλιώς, έτσι συνέβησαν”. Η μυθοπλασία καταλύει αυτούς τους διαχωρισμούς, είναι ολιστική προσέγγιση στην πραγματικότητα. Προσωπικά ξεκινώ από τα γεγονότα και μετά κάνω ένα άλμα. Ο κόσμος έτσι αναδεικνύεται πιο εξωπραγματικός και τρομακτικός την ίδια στιγμή».
Και το τέλος της όποιας κατανόησης του κόσμου; «Η βαθιά αναζήτηση της γνώσης οδηγεί σε ακόμα μεγαλύτερες αβεβαιότητες. Η ανώτερη μορφή συνείδησης είναι η απόλυτη αβεβαιότητα. Η γυμνή πραγματικότητα της φύσης δεν είναι κάτι που μπορεί ο ανθρώπινος νους να κατανοήσει στην ολότητά του. Καθώς η επιστήμη εξελίσσεται, αποκαλύπτει τα όρια της ανθρώπινης σκέψης και αυτό το βρίσκω συναρπαστικό και τρομακτικό». Καθώς τον ακούω, η σκέψη μου τρέχει στον αφορισμό του Ηράκλειτου, πόσο η φύση αγαπά να κρύβεται. «Βέβαια», λέει μετά ο Λαμπατούτ, «επιμένουμε να ψάχνουμε και αυτό είναι επίσης εκπληκτικό. Θαυμάσιο. Το μυαλό δεν είναι φτιαγμένο μόνο για να κατανοεί. Η καρδιά χτυπάει χωρίς να κατανοεί. Αυτό το βιβλίο είναι ένα βιβλίο για το μυστήριο. Και το μυστήριο είναι κάτι που έχουμε χάσει. Αυτό που προσπάθησα να πω είναι πόσο πολύ με ενδιαφέρει η ανακάλυψη, η επιστήμη, την ίδια στιγμή όμως με συναρπάζουν όλα όσα μας υπερβαίνουν. Ηθελα να δείξω και τις δύο αυτές αντίθετες πλευρές σε αυτό το βιβλίο».
Σκέφτομαι ότι θα πρέπει να περνάει καλά γράφοντας. Με διαψεύδει. «Το γράψιμο είναι βαρετή δουλειά», λέει. «Οπότε θα πρέπει να το κάνω έτσι ώστε να με διασκεδάζει. Το γράψιμο είναι σκοτεινή τέχνη. Κάνεις τη δουλειά του διαβόλου. Κι αν κάνεις τη δουλειά του διαβόλου τότε κάνεις και τη δουλειά του θεού. Η λογοτεχνία είναι μια διχαλωτή γραμμή: σε πάει πάνω και κάτω ταυτόχρονα. Και έτσι πρέπει να είναι. Μετά τον Ζέμπαλντ, μετά τον Μπόρχες και τον Μπολάνιο, η πρόζα πρέπει να είναι όμορφη, πυκνή και γρήγορη. Διότι αυτό είναι το σχήμα του κόσμου αυτή τη στιγμή».