Πλατιά χαμόγελα και μια ελληνική σημαία εμφανίστηκαν χθες στο Ριάντ της Σαουδικής Αραβίας, όταν στα έδρανα της 45ης Συνόδου της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO χτύπησε το ξύλινο σφυρί του προέδρου επιβεβαιώνοντας την εγγραφή του Ζαγορίου στον περίφημο κατάλογο του διεθνούς οργανισμού.
Μια μεγάλη διαδρομή που ξεκίνησε πριν από τέσσερα χρόνια και πέρασε μέσα από διάφορες διακλαδώσεις, με κίνδυνο κάποια στιγμή να εκτραπεί, έφτασε στο τέλος της σημειώνοντας την πρώτη φορά που ένα ελληνικό νεότερο πολιτιστικό αγαθό, ένας ζωντανός τόπος που κατοικείται, εντάσσεται στον κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Μέχρι πρότινος οι ελληνικές εγγραφές αφορούσαν μνημεία της αρχαιότητας και του Βυζαντίου.
Το Ζαγόρι εντάσσεται σε ένα κλαμπ Πολιτιστικών Τοπίων, στο οποίο θα συγκατοικήσει με τα Πυρηναία Ορη της Γαλλίας και τους αμπελώνες νότια της Ντιζόν που παράγουν τα κρασιά Βουργουνδίας, το συγκρότημα της Επαυλης των Μεδίκων στην Τοσκάνη, την κοιλάδα Μπαμιγιάν στο Αφγανιστάν, το όρος Καριόκα στο Ρίο ντε Τζανέιρο όπου υψώνεται το πελώριο άγαλμα του Χριστού Λυτρωτή κ.ά.
Στην ελληνική περίπτωση, η UNESCO αναγνώρισε την οικουμενική αξία της αρχιτεκτονικής του Ζαγορίου ως παράδειγμα παραδοσιακού, πετρόκτιστου οικισμού που αντικατοπτρίζει –κατά την εισήγηση– έναν ιδιαίτερο πολιτισμό, αντιπροσωπευτικό της κοινής κληρονομιάς της βυζαντινής και οθωμανικής δημοτικής αρχιτεκτονικής της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων. Αναγνωρίστηκαν επίσης η αυθεντικότητα και η ακεραιότητα του πολιτιστικού αγαθού. Ειδικότερα, η αναγνώριση αφορά 20 χωριά που κατανέμονται στο Κεντρικό Ζαγόρι, στην Τύμφη και στο Πάπιγκο. «Αποτελεί πρόσκληση και υποχρέωση της χώρας μας να διατηρήσει και να προστατεύσει αλώβητη αυτήν την κληρονομιά», σημείωσε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. Υποχρέωση της Ελλάδας είναι επίσης η δημιουργία ενός φορέα διαχείρισης για την προστασία της περιοχής.
Η προσπάθεια ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2019, όπως μας λέει η επίτιμη διευθύντρια Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ δρ Ευγενία Γερούση και επικεφαλής της ομάδας των Ελλήνων εμπειρογνωμόνων, «οπότε αρχίσαμε να γράφουμε τον φάκελο, να κάνουμε συναντήσεις στο Ζαγόρι, αυτοψίες, με πολλές και διαφορετικές ειδικότητες συνεργατών». Μεσολάβησε ο κορωνοϊός και τα μέτρα περιορισμού των μετακινήσεων της πανδημίας και η επίσκεψη των πρώτων αξιολογητών. Στην όλη διαδικασία προετοιμασίας του φακέλου από το υπουργείο Πολιτισμού και την Περιφέρεια Ηπείρου εργάστηκαν επιστήμονες πολλών και διαφορετικών ειδικοτήτων, όπως αρχαιολόγοι, ιστορικοί, δασολόγοι, βιολόγοι, περιβαλλοντολόγοι, αρχιτέκτονες, οικονομολόγοι, ακόμη και εθνολόγοι καθώς δεν είναι κάτι απλό ούτε εύκολο να αποδείξει μια χώρα την «εξέχουσα οικουμενική αξία» ενός πολιτιστικού τοπίου, ένα από τα κριτήρια της UNESCO. Τον φάκελο υποστήριξαν οι δημοτικές αρχές και οι κάτοικοι της περιοχής. «Υπάρχει μια γιγαντιαία προσπάθεια που γίνεται πίσω από κάθε εγγραφή στην UNESCO που δεν φαίνεται σε όποιον δεν γνωρίζει τη διαδικασία», λέει η κ. Γερούση. Ο ογκώδης φάκελος, στον οποίο εντάχθηκε επίσης η άυλη πολιτιστική κληρονομιά του τόπου, όπως η μουσική, τα πανηγύρια και οι παραδόσεις, υποβλήθηκε τελικά τον Φεβρουάριο του 2022.
Το πρόβλημα
Η πορεία προς την αναγνώριση όμως δεν ήταν ανέφελη. Οι υποψηφιότητες της κάθε χώρας εξετάζονται από το συμβουλευτικό όργανο της UNESCO, το ICOMOS (International Council on Monuments and Sites) και όταν πρόκειται για φυσικό περιβάλλον, η υποψηφιότητα αξιολογείται και από το IUCN (International Union for Conservation of Nature). Στην περίπτωση του Ζαγορίου, η Ελλάδα και η UNESCO είχαν δύο αντικρουόμενες αναφορές: το ICOMOS αναγνώρισε τις προϋποθέσεις για την εγγραφή του Ζαγορίου και είχε μόνο μερικές τυπικές παρατηρήσεις, αλλά το IUCN παρότι αναγνώρισε τη βιοποικιλότητα της περιοχής θεώρησε ότι δεν πληρούνται τα κριτήρια από την άποψη της «παγκόσμιας αξίας». Το IUCN, όπως λέει η κ. Γερούση, ζητούσε τη διεύρυνση της υποψήφιας περιοχής μέχρι και τον Αώο ποταμό. «Αυτή η τεράστια διεύρυνση θα δημιουργούσε όμως άλλα προβλήματα, καθώς αυτή η περιοχή δεν έχει σχέση με το Ζαγόρι και έχει χαρακτήρα μόνο φυσικού τοπίου και όχι πολιτιστικού», σημειώνει. Το εμπόδιο όμως ξεπεράστηκε από την ίδια την Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς, η οποία με συντριπτική πλειοψηφία (17 από τα 20 κράτη-μέλη, η Ελλάδα εξαιρέθηκε από την ψηφοφορία) ενέκρινε την εγγραφή και την απάλειψη των φυσικών κριτηρίων με τη σημείωση το θέμα μιας (μικρότερης) διεύρυνσης να επανέλθει στο μέλλον.