Σε ένα κείμενό του στους New York Times το καλοκαίρι του 1960, ο Λόρενς Ντάρελ υπερασπιζόταν μια κοσμοθεωρία κατά την οποία οι άνθρωποι και οι πράξεις τους αποτελούν έκφραση των τόπων τους. «Mια βαθιά γνώση του τοπίου, εάν αναπτυχθεί επιστημονικά, θα μπορούσε να μας δώσει μια πολιτική επιστήμη, καθότι οι μισές πολιτικές αποφάσεις που λαμβάνονται στον κόσμο βασίζονται σε αυτό που ονομάζουμε εθνικό χαρακτήρα», έγραφε ο σπουδαίος Αγγλος συγγραφέας. Πάνω από μισό αιώνα αργότερα, ο συμπατριώτης του, δημοσιογράφος και συγγραφέας Τιμ Μάρσαλ έπιασε το νήμα εκείνου του συλλογισμού, γράφοντας ένα ευπώλητο βιβλίο με τίτλο «Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας».
Αντλώντας το υλικό του από δημοσιογραφική εμπειρία ετών σε πεδία μάχης και αναταραχής ανά τον κόσμο (από τα Βαλκάνια έως το Ισραήλ, τη Συρία και το Αφγανιστάν) και χρησιμοποιώντας μια γλώσσα επιστημονικά έγκυρη αλλά ταυτόχρονα ελκυστική, έριξε φως πάνω στον αποφασιστικό ρόλο που παίζει η γεωγραφία στις διεθνείς σχέσεις και, όπως είχαν γράψει και οι εκδότες του, μας αποκάλυψε «μια μυστική, παγκόσμια ιστορία, γραμμένη στα βουνά, τα ποτάμια και τις θάλασσες».
Η επιτυχία των «Αιχμαλώτων της γεωγραφίας» ενθάρρυνε τον Μάρσαλ να γράψει μια σειρά επόμενων βιβλίων με κοινό προβληματισμό: το «Για μια σημαία» το 2016, το «Υψώνοντας τείχη» το 2017 και, τέλος, τη «Δύναμη της γεωγραφίας» το 2021. Στη συγγραφική αυτή διαδρομή προστέθηκε πρόσφατα ένα ακόμη βιβλίο, που όμως αφήνει τη Γη και κοιτά προς τον ουρανό. Με τίτλο «Το μέλλον της γεωγραφίας», ο Μάρσαλ στρέφει το βλέμμα του πέραν της Γης, στο μεγάλο θέατρο όπου θα παιχθεί το επόμενο δράμα των διεθνών σχέσεων: το Διάστημα. Με αφορμή την ελληνική του έκδοση, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Διόπτρα, ο Τιμ Μάρσαλ μας μιλάει για τους πολέμους τού αύριο και όχι μόνο.
– Τι σας δίδαξε η πολύχρονη περιπέτειά σας ως πολεμικός ανταποκριτής και πώς αυτή οδήγησε στη συγγραφή των βιβλίων σας;
– Ως νεαρός ρεπόρτερ τη δεκαετία του ’90 κάλυψα μερικές από τις συγκρούσεις στα Βαλκάνια και, ενώ δεν μπορώ να πω ότι το απόλαυσα, είδα πως ήταν μια πρόκληση που μου ταίριαζε. Τα μαθήματα που πήρα στη Βοσνία –ή αργότερα στο Ιράκ ή στη Συρία– με βοήθησαν να γράψω δημοσιογραφία στη μορφή βιβλίων. Αυτό που είδα στους τόπους αυτούς ήταν πως η δύναμη είναι το παγκόσμιο σκληρό νόμισμα και πως έρχεται από την κάννη ενός όπλου. Κατάλαβα, φυσικά, και κάτι εξίσου σημαντικό: ότι η γεωγραφία είναι ένας από τους βασικούς παράγοντες που κρύβονται πίσω από αυτές τις σκληρές παραδοχές. Στο τέλος, όμως, αυτή η ζωή είχε καταντήσει ακραία επικίνδυνη για την υγεία μου. Οταν ένας φίλος και συνάδελφος πέθανε στο Κάιρο, αλλά και εγώ ο ίδιος τη γλίτωσα παρά τρίχα στη Συρία, συνειδητοποίησα ότι είχα φθάσει στο τέλος της διαδρομής.
– Ποιο ρόλο παίζει η γεωγραφία στις δύο σημερινές μεγάλες πολεμικές κρίσεις που βρίσκονται κοντά μας, στην Ουκρανία και στη Γάζα;
– Στον πόλεμο στην Ουκρανία αποφασιστικό ρόλο παίζει η πρόσβαση στη θάλασσα. Τα μοναδικά λιμάνια στην περιοχή που δεν παγώνουν τον χειμώνα βρίσκονται στη χερσόνησο της Κριμαίας, λιμάνια σημαντικά γιατί έχουν να κάνουν με τον έλεγχο της πεδινής περιοχής που υπάρχει πίσω τους. Παίζουν βέβαια ρόλο και άλλοι παράγοντες (όπως ο εθνικισμός, η αντίληψη ότι οι Ουκρανοί είναι Ρώσοι ή οι φυσικοί πόροι), αλλά νομίζω ότι στο μεγαλύτερο μέρος της η εκεί κατάσταση οφείλεται στη γεωγραφία.
Η συνθήκη στο Ισραήλ είναι πιο περίπλοκη, καθότι, πέρα από τη γεωγραφία, συνδέεται και με τη θρησκεία. Για τους τόσους κατοίκους του, το Ισραήλ, που στο πιο στενό σημείο του έχει μόνο 19 χιλιόμετρα πλάτος, είναι ένας πολύ μικρός τόπος. Το πρόβλημα όμως έγκειται στο ότι αρκετοί από αυτούς δεν θέλουν να μοιραστούν τα εδάφη με τους υπόλοιπους. Από τη μια πλευρά, υπάρχουν όσοι πιστεύουν ότι η Γη είναι δοσμένη στον Μωάμεθ και επομένως ο ίδιος ο Θεός θέλει να ελέγχεται μόνο από μουσουλμάνους και, από την άλλη, υπάρχουν οι έποικοι και οι Υπερορθόδοξοι που πιστεύουν ότι ο Θεός τούς έδωσε αυτή την επικράτεια στο διηνεκές και θέλει να είναι οι διαχειριστές της. Αν και είναι μειοψηφία μεταξύ των Ισραηλινών, έχουν αρκετή πολιτική δύναμη στην κυβέρνηση συνασπισμού τους και κάνουν ό,τι μπορούν για να καταστρέψουν τις πιθανότητες ενός σοβαρού συμβιβασμού. Στο Ισραήλ, λοιπόν, έχουμε να κάνουμε και με γη και με θρησκεία, και το κοκτέιλ είναι ακόμη πιο εκρηκτικό από ό,τι στην Ουκρανία.
– Πώς πιστεύετε πως η ίδια σας η γεωγραφία, αυτή της θαλασσοκράτειρας Μεγάλης Βρετανίας του παρελθόντος, καθόρισε την ιστορία της χώρας;
– Πάντα μου κέντριζε το ενδιαφέρον η τόσο μεγάλη –θετική και αρνητική– επιρροή που άσκησε η χώρα μου στον πλανήτη. Αυτό μαθαίνουμε από μικροί πως το έκανε μέσω των θαλάσσιων ταξιδιών της. Και ενώ ένα νησιωτικό περιβάλλον μπορεί να σε περιορίσει, ταυτόχρονα σου δίνει και μια πιο ευρεία και οικουμενική άποψη των πραγμάτων επειδή δεν κοιτάς απλώς τι υπάρχει σε κάθε πλευρά των συνόρων σου, απλούστατα επειδή δεν υπάρχουν σύνορα. Δείτε την επίδραση της γεωγραφίας στην Ελλάδα. Tο κακοτράχαλο ορεινό ανάγλυφο σας δυσκολεύει να μετακινηθείτε εύκολα στην ενδοχώρα, γι’ αυτό και πάντοτε ήσασταν έθνος ναυτικό. Και τα δύο έθνη, και η Αγγλία και η Ελλάδα, χάρη στη θάλασσα που τα βρέχει από παντού, κάποτε μεγαλούργησαν.
– Πώς προέκυψε η σκέψη για το «Μέλλον της γεωγραφίας»;
– Το τελευταίο κεφάλαιο του προηγούμενου βιβλίου μου («Η δύναμη της γεωγραφίας») ήταν σχετικό με το Διάστημα. Γράφοντάς το συνειδητοποίησα πως πρόκειται για ένα τεράστιο θέμα το οποίο γίνεται όλο και πιο επίκαιρο. Επιπλέον, κατάλαβα πως βρίσκεται μέσα στο πεδίο γνώσης και ενδιαφέροντός μου, εφόσον περιλαμβάνει το δικό του παιχνίδι διεθνών σχέσεων. Αν υπολογίσετε κιόλας τις καλπάζουσες τεχνολογικές εξελίξεις αλλά και το γεγονός ότι δεν υπήρχε στην αγορά κάποιο άλλο εκλαϊκευμένο βιβλίο σχετικό με το θέμα, καταλαβαίνετε πως δεν είχα άλλη επιλογή παρά να το γράψω.
– Πιστεύετε ότι θα επεκτείνουμε τους πολέμους μας και την καταστροφική συμπεριφορά μας και στο Διάστημα;
– Δυστυχώς, η απάντηση είναι θετική. Αν κοιτάξετε πίσω σε 10.000 χρόνια καταγεγραμμένης Ιστορίας, πάντοτε ανταγωνιζόμασταν και συχνά ήμασταν σε σύγκρουση μεταξύ μας. Αρα, δεν βλέπω γιατί αυτό θα αλλάξει τώρα. Το Διάστημα είναι ένα εξαιρετικά δύσκολο περιβάλλον που προσφέρεται για συνεργασίες, αλλά αν στις μελλοντικές δεκαετίες ανταγωνιζόμαστε ο ένας τον άλλον για την πρόσβασή μας σε φυσικούς πόρους, είναι δύσκολο να μην επαναλάβουμε τα παλιά μας λάθη.
– Διάστημα και τεχνητή νοημοσύνη: ίσως το «μέλλον» είναι ήδη εδώ και δεν το έχουμε ακόμη συνειδητοποιήσει;
– Πράγματι, δεν νομίζω ότι οι άνθρωποι κατανοούν ακόμη τη δύναμη τεράστιων διαστημικών εταιρειών, όπως η SpaceX του Ελον Μασκ. Οι εταιρείες αυτές είναι οι πρωταγωνιστές σε αυτόν τον νέο διαστημικό αγώνα που αποκαλώ «Space Race 2.0» και στον οποίο συμμετέχουν αυτή τη φορά όχι έθνη, αλλά ιδιωτικές επιχειρήσεις. Το Διάστημα είναι ήδη αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας: σκεφτείτε τους δορυφόρους, που είναι πλέον υποδομές ζωτικής σημασίας, όπως η παροχή ηλεκτρικής ενέργειας ή νερού. Αλλά, επειδή είναι εκτός οπτικής επαφής, δεν έχουμε ακόμη καταλάβει τη σημασία τους. Επιπλέον, όπως και με την τεχνητή νοημοσύνη, η τεχνολογία και οι εξελίξεις στον χώρο του Διαστήματος βρίσκονται δεκαετίες μπροστά από τους κανονισμούς και τις νομοθεσίες. Αρκεί να σκεφτούμε τη «Συνθήκη του Διαστήματος» του 1967 που είναι απαρχαιωμένη και χρειάζεται επειγόντως ανανέωση.
– Σε ένα από τα προωθητικά βίντεό σας για το βιβλίο, λέτε κάτι αξιομνημόνευτο: «Κάποιες φορές αφήνω στην άκρη την πολιτική και απλώς θαυμάζω το μεγαλείο του Σύμπαντος». Ισως κάτι παρόμοιο συνέβη και όταν γράφατε για επίγεια τοπία;
– Στα ταξίδια που έκανα είχα την τύχη να δω μερικά απίστευτα όμορφα μέρη, όπως το Αφγανιστάν που είναι συγκλονιστικό, αλλά θα είμαι ειλικρινής: τίποτα δεν με γεμίζει με το δέος που προκαλεί ένας καθαρός νυχτερινός ουρανός. Υποψιάζομαι κιόλας πως αυτό ισχύει για πολλούς ανθρώπους, καθότι πάντοτε είχαμε αυτήν τη μυστικιστική σχέση με το Σύμπαν. Είστε τυχεροί που στην Ελλάδα έχετε ακόμη μέρη χωρίς φωτορρύπανση και τοπία με φανταστικούς νυχτερινούς ουρανούς. Εδώ, απλώς έχει συννεφιά.
Oλα τα βιβλία του Τιμ Μάρσαλ στα ελληνικά κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Διόπτρα.