Μπαίνοντας στην έκθεση «άνδρα πολύτροπον», που παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, ένα αχνό, σχεδόν διάφανο σχέδιο με κάρβουνο και κιμωλία του Νικολάου Γύζη δηλώνει αμέσως ότι το αφιέρωμα στη ζωή και το έργο του Γιάννη Κωστόπουλου, το οποίο θα δούμε εδώ, αναφέρεται πρωτίστως σε έναν λάτρη της ελληνικής ομορφιάς, της τέχνης και της ιστορίας.
Ο πίνακας «Νέος Αιών» παρουσιάστηκε το 1900 στην Παγκόσμια Εκθεση στο Παρίσι, δημιουργία ενός κορυφαίου Ελληνα ζωγράφου που διακρίθηκε σε ευρωπαϊκό επίπεδο διατηρώντας την πολιτισμική ταυτότητα, ενός «εθνικού ζωγράφου» στον οποίο ο Κωστής Παλαμάς είχε αφιερώσει ένα ποίημά του. Το συγκεκριμένο σχέδιο της έκθεσης –ανήκει στη συλλογή Εργων Τεχνης της Alpha Bank– βρισκόταν από το 1987 στο γραφείο του προέδρου της Alpha Bank, στον έβδομο όροφο του κεντρικού κτιρίου της τράπεζας στην οδό Σταδίου 40, και δεν έβγαινε ποτέ από εκεί.
Για να ξεκινήσει την περιδιάβαση σε αυτό το αφιέρωμα που ο Εκτωρ Π. Βερύκιος, διευθυντής του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου, ονομάζει συγκινημένος «τιμητικό εορτασμό» και πραγματοποιείται με αφορμή την επέτειο τριών ετών από τον θάνατό του, ο επισκέπτης διασχίζει την ενότητα του «Προοιμίου» με το χρονολόγιο της ζωής και του έργου του Γιάννη Κωστόπουλου σε κάθε πεδίο.
Ετσι εισέρχεται σε ένα χώρο που η διαρρύθμισή του αποτελεί τη μουσειολογική αποτύπωση της πολύπλευρης προσωπικότητας του άνδρα, ο οποίος «με λογισμό και μ’ όνειρο» όχι μόνον σημάδεψε αποφασιστικά τις εξελίξεις του τραπεζικού κλάδου στην Ελλάδα επί 40 χρόνια, αλλά επίσης συνδέθηκε με την τέχνη και τον πολιτισμό της. Γι’ αυτόν τον λόγο η έκθεση, της οποίας ο τίτλος αναφέρεται στον πρώτο στίχο της Οδύσσειας, εστιάζει στη συμβολή του Γιάννη Κωστόπουλου σε τομείς πέρα από τον τραπεζικό, με ενότητες για τον πολιτισμό και την κοινωνία, αλλά και για τα μεγάλα του πάθη, την αρχαία νομισματική και τη θάλασσα.
Τεκμήρια αξίας
Είναι ενδιαφέρον το πώς όλες οι επιμέρους ενότητες καταφέρνουν να διατηρήσουν τη συνοχή τους ως εκφράσεις της ίδιας πολυσχιδούς φυσιογνωμίας. «Αυτή ήταν νομίζω και η κυριότερη πρόκληση στον σχεδιασμό αυτής της έκθεσης», λέει στην «Κ» η αρχιτέκτονας-μουσειολόγος Ερατώ Κουτσουδάκη που επιμελήθηκε το έργο. «Μας δόθηκαν πολύ ετερόκλητα μεταξύ τους τεκμήρια, για παράδειγμα αντικείμενα από το προσωπικό του γραφείο και τεκμήρια που εικονίζουν τις πρωτιές που εισήγαγε στην τραπεζική, μαζί με υψηλής καλλιτεχνικής αξίας ζωγραφικά έργα, αρχιτεκτονικές μακέτες, νομίσματα και μοντέλα ιστιοπλοϊκών σκαφών. Ο μίτος που τα ενώνει είναι η βαρύτητά τους στις προσωπικές επιλογές και τις πρωτοβουλίες του Γιάννη Κωστόπουλου. Εντέλει το πώς όλα, το καθένα από μόνο του, αλλά κυρίως μαζί, μας αποκαλύπτουν τον ευπατρίδη Κωστόπουλο».
«Ευπατρίδης», «πατριώτης και ευεργέτης», «θεράπων του αρχαιοελληνικού χώρου» είναι μερικοί από τους χαρακτηρισμούς που του αποδίδονται από τους οικείους και τους συνεργάτες του. Μπορεί στους νεότερους να ακούγονται ιδιότητες ανθρώπου παλαιάς εποχής και λέξεις με αμφίσημες συνδηλώσεις, εμπεριέχουν όμως αδιαμφισβήτητες αρετές και λεπτές αποχρώσεις ποιότητας. Ετσι το μπλε χρώμα που χρωμάτιζε τις τρεις μεγάλες αγάπες του –τη θάλασσα, την Alpha Bank και την ελληνική σημαία–, έγινε ο καμβάς της έκθεσης.
Εκθεση στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού με αφορμή τη συμπλήρωση τριών ετών από τον θάνατό του.
«Ποια βασικά στοιχεία αποτέλεσαν τον σκελετό του εκθεσιακού αφηγήματος;», ρωτάμε την κ. Κουτσουδάκη. «Ορμώμενη από την αγάπη του για τον στίχο του Διονυσίου Σολωμού “με λογισμό και μ’ όνειρο” στήσαμε μια ξύλινη δομή, μια σκαλωσιά, την οποία σκεπάσαμε κατόπιν με ένα “πέπλο”. Το πέπλο προσφέρει δύο ποιότητες: αφενός προστατεύει από τα αδιάκριτα βλέμματα, αφετέρου αφήνει χώρο στο όνειρο, τη φαντασία», απαντά.
Πραγματικά όλες οι μαρτυρίες συγκλίνουν στο ότι ο τιμώμενος του αφιερώματος υπήρξε ρεαλιστής και οραματιστής, συνετός και τολμηρός, κοσμοπολίτης και φιλόπατρις, αλλά στον πυρήνα του, άνθρωπος πολύ ιδιωτικός και συγκρατημένος. Μάλιστα στις σύντομες συνεντεύξεις φίλων και συνοδοιπόρων του στην προσωπική, επαγγελματική ή την κοινωνική ζωή δεν λείπουν οι αναφορές στο πόσο εκτιμούσε την απόσταση, αποφεύγοντας τη βιασύνη και ρυθμίζοντας με κοφτερό βλέμμα την εγγύτητα κάθε συναναστροφής. Γι’ αυτόν τον λόγο η λεπτότητα του σχεδιασμού και κυρίως η διακριτικότητα που αποπνέει η έκθεση επιτρέπουν στον επισκέπτη να τον γνωρίσει, αλλά όχι περισσότερο από ό,τι ο ίδιος θα επιθυμούσε.
«Το πόσο “ιδιωτικός” άνθρωπος ήταν νομίζω αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι έχουν απομείνει ελάχιστες συνεντεύξεις του, και σχεδόν καμία προσωπική. Η παρουσία του διασώζεται κυρίως σε τραπεζικές εκδηλώσεις, όταν ανεβαίνει στο βήμα. Επομένως, σε πρώτο πρόσωπο δεν βρέθηκε επαρκές υλικό, το οποίο είναι το αναμενόμενο σε μια προσωποκεντρική έκθεση», αναφέρει η κ. Κουτσουδάκη.
Από την άλλη, χάρη σε μια εύστοχη παρατήρηση της φίλης του Μαρούκ Τάραπορ, με την οποία είχε στενά συνεργαστεί στην εμβληματική έκθεση για το Βυζάντιο στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, την ανακαίνιση των δύο αιθουσών των μόνιμων συλλογών του συγκεκριμένου μουσείου και την αποκατάσταση του Σκευοφυλακίου της Μονής Σινά, αποφασίστηκε να προστεθεί στην έκθεση μέρος της προσωπικής του βιβλιοθήκης, με ένα και μόνο κριτήριο: να πρόκειται για βιβλία πολυδιαβασμένα από τον ίδιο, που υπήρξε δεινός αναγνώστης και μάλιστα με ποικιλία προτιμήσεων.
Ο ιστιοπλόος
Ετσι καθώς ξεδιπλώνεται το νήμα από ενότητα σε ενότητα, η περιήγηση καταλήγει στο πιο ιδιωτικό «δωμάτιο» της μουσειολογικής αφήγησης, αυτό του «Ιστιοπλόου». Εκεί, κάποια βιβλία από την προσωπική βιβλιοθήκη του Γιάννη Κωστόπουλου, γεμάτα σημειώσεις και post-it, μισο-φανερώνονται πίσω από ένα σχεδόν διάφανο ύφασμα, που θα μπορούσε να είναι η απόσταση του χρόνου, ή η αχλύς μιας ανατολής μέσα στη θάλασσα.
«Νομίζω ότι αυτό υπήρξε το πιο πολύτιμο εύρημα για εμένα», λέει η Ερατώ Κουτσουδάκη. «Ομως η πιο σημαντική πτυχή της έκθεσης κατ’ εμέ είναι η άρρητη δήλωση που τη διαπερνά: η αντίληψη του Κωστόπουλου για την ιστορία και την Ελλάδα και η ειλικρινής του επιθυμία να προσφέρει και να αναδείξει τον τόπο του».
«Θέλω ο κόσμος να μάθει πόση ομορφιά δημιούργησε αυτός ο τόπος»
Ο κατάλογος που συνοδεύει την έκθεση σε επιμέλεια Ειρήνης Οράτη μεταξύ των σημαντικών κειμένων του, περιέχει και μια συνέντευξη με τη Μαρούκ Τάραπορ, διεθνή σύμβουλο μουσείων, που καταλήγει ως εξής: «Θυμάμαι ιδιαίτερα πως σε μία από τις πολλές συνομιλίες μας τον ρώτησα γιατί έκανε όλα αυτά και ποια ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από όλα τα ελληνικά προγράμματα που στήριζε στο εξωτερικό. Η απάντησή του ήταν απλή, αλλά δεν θα την ξεχάσω ποτέ: “Για την Ελλάδα. Θέλω ο κόσμος να μάθει, και να θυμάται πάντα πόση ομορφιά δημιούργησε αυτός ο μικρός τόπος…”».
Τι μπορεί να ενδιαφέρει η ζωή ενός τραπεζίτη –έστω ενός από τους σημαντικότερους της μεταπολεμικής Ελλάδας– το ευρύ κοινό, ίσως αναρωτιέται κάποιος. Σε αυτό το ερώτημα απαντάει κάθε ενότητα της έκθεσης. Το αποτέλεσμα είναι ελκυστικό όχι μόνον επειδή ανιχνεύει το αποτύπωμα που άφησε ο τιμώμενος στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, αλλά κι επειδή το κάνει με τρόπο πρωτότυπο. Μια ιδιαίτερη ψηφιακή εφαρμογή –συνεργασία του ΙΤΕ και της Δήμητρας Τσαγκάρη, διευθύντριας της Νομισματικής Συλλογής της τραπέζης– αποκαλύπτει τα 20 πιο αγαπημένα νομίσματα του Γιάννη Κωστόπουλου. Μέσα από μια μικρή ιστορία για το καθένα, εξηγούνται οι συμβολισμοί του και οι λόγοι για τους οποίους το ξεχώρισε ο κάτοχός του.
Επιπλέον, πλησιάζοντας προς το «δωμάτιο» της Ιστιοπλοΐας, μια σύντομη μουσική σύνθεση που δημιούργησε ο Θοδωρής Οικονόμου έπειτα από ανάθεση του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου μοιάζει να φέρνει τη θάλασσα μέσα στο αστικό περιβάλλον του Μουσείου Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, χώρο στενά συνδεδεμένο με τον Κωστόπουλο, την ιστορία και τον πολιτισμό αυτής της χώρας.
Διάρκεια έως τις 12/5.