Δύο από τα πράγματα που θα επηρέαζαν όσο λίγα τον άνθρωπο του 20ού αιώνα εμφανίστηκαν σχεδόν ταυτόχρονα, λίγο πριν αυτός μπει: ήταν η ψυχανάλυση και το σινεμά. Δεν ήταν μόνο ότι γεννήθηκαν στις ίδιες συγκυρίες, αλλά τόσο η θεωρία και η πρακτική της ψυχανάλυσης, όσο και η λεγόμενη έβδομη τέχνη, καθεμία με τις δικές της διαφορετικές καταβολές, καταπιάστηκαν ουσιαστικά με τα όνειρα. Η μεν ψυχανάλυση τα ανέλυε, η δε κινηματογραφική τέχνη τα αποτύπωνε –και μετέπειτα τα όριζε– στη μεγάλη οθόνη.
Διόλου τυχαία, ο Ζακ Λακάν, ο πιο σημαντικός ψυχαναλυτής μετά τον Φρόιντ, υποστήριζε πως ο ο κινηματογράφος είναι μια προσιτή μορφή τέχνης με τεράστια δύναμη αναπαραστατικότητας. Με αυτό το εφαλτήριο στο μυαλό τους, μέλη της Ελληνικής Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής αποφάσισαν πίσω στο τέλος του 2012 «να επικοινωνήσουμε τη μεγάλη μας αγάπη για τον κινηματογράφο και την έγνοια μας να μεταδώσουμε τον ψυχαναλυτικό λόγο του Ζακ Λακάν στο ευρύ κοινό, θεωρώντας ότι είναι ένας λόγος που μπορεί να αντιπαρατεθεί στα αδιέξοδα και στη δυσφορία του πολιτισμού μας και να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο επεξεργασίας και κατανόησης του κόσμου», όπως λέει σήμερα η Ελένη Μόλαρη, ψυχίατρος -ψ υχαναλύτρια και ένας από τους ανθρώπους πίσω από την πρωτοβουλία του Σινεμά και Ψυχανάλυση.
Πρόκειται για μια σειρά προβολών κινηματογραφικών ταινιών στην οποία το σινεμά συναντάει την ψυχανάλυση σε ένα γόνιμο διάλογο. Η ομάδα πίσω από την πρωτοβουλία, που αποτελείται από ψυχολόγους, ψυχαναλυτές και ψυχιάτρους, όλους λακανικής κατεύθυνσης, αλλά και ένα σκηνοθέτη που έχει στενή σχέση με τον χώρο και πλέον ένα σεναριογράφο και ένα διδάκτορα αγγλικής φιλολογίας, είδε ως στοίχημα το να διατυπωθεί ο ψυχαναλυτικός λόγος με έναν τρόπο που θα ήταν προσιτός στο «ανειδίκευτο» κοινό. Συγχρόνως, αυτή η ιδέα έμοιαζε με ένα καλό όχημα ώστε να μπει η ψυχανάλυση στον κοινωνικό διάλογο. Αλλωστε, για τη λακανική θεωρία, η συνεχής συνδιαλλαγή με την κοινωνία και τον πολιτισμό δεν είναι μόνο θεμιτή αλλά απαραίτητη.
Αφού λοιπόν η ομάδα του Σινεμά και Ψυχανάλυση συγκροτήθηκε στα τέλη του 2012, επόμενο βήμα ήταν να βρει ένα σινεμά να τη φιλοξενήσει. Ο Μικρόκοσμος έγινε το σπίτι των προβολών –που πάντα συνδυάζονται με συζητήσεις– τα δύο πρώτα χρόνια και, από εκεί και πέρα μέχρι και σήμερα, το Σινεμά και Ψυχανάλυση φιλοξενείται σταθερά στον Δαναό.
Από το «Χιροσίμα» στο «Παρίσι, Τέξας»
Η «πρεμιέρα» έγινε με το «Χιροσίμα, Αγάπη μου» του Αλέν Ρενέ, μια προβολή που η Ελένη Μόλαρη θυμάται με ιδιαίτερη συγκίνηση. Οχι μόνο επειδή είναι μία ταινία με την οποία έχει και προσωπική σύνδεση, αλλά και γιατί είναι: «Μια εξαιρετική ταινία-δημιουργία, που προσφέρεται για πολλές και ενδιαφέρουσες αναγνώσεις», όπως λέει. Αναφέρεται χαρακτηριστικά στη διάταξη των χαρακτήρων της ταινίας «που είναι σαν τη διάταξη αναλυτή – αναλυόμενου, χωρίς τον έρωτα φυσικά», για να εξομαλύνει για άλλη μια φορά την απόσταση μεταξύ σινεμά και ψυχανάλυσης.
Οφείλουν να είναι ταινίες με βάση τις οποίες να μπορούμε να θίξουμε θέματα που συνάδουν με ό,τι ονομάζεται ευρύτερα ψυχισμός, ψυχική πραγματικότητα, ταινίες που πραγματεύονται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ανθρώπινα προβλήματα.
Πώς όμως επιλέγει κανείς ταινίες για μια τέτοια θεματική; Πρώτο κριτήριο για τους ανθρώπους της ομάδας είναι να δουν ποιο είναι το θέμα που θέλουν να θίξουν. Η επιλογή κάθε φορά της ταινίας είναι και η πιο χρονοβόρα διαδικασία της προετοιμασίας. «Εκείνο που επιδιώκουμε, κατ’ αρχάς, είναι να πρόκειται για ταινίες που μας αρέσουν, που θέλουμε να τις δούμε και να τις ξαναδούμε και να μιλήσουμε για αυτές, ταινίες που μας δημιούργησαν ερωτήματα και κίνητρο για στοχασμό. Οφείλουν, δε, να είναι ταινίες με βάση τις οποίες να μπορούμε να θίξουμε θέματα που συνάδουν με ό,τι ονομάζεται ευρύτερα ψυχισμός, ψυχική πραγματικότητα, ταινίες που πραγματεύονται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ανθρώπινα προβλήματα», εξηγεί η Ελένη Μόλαρη.
Στα 11 αυτά χρόνια που το πρότζεκτ τρέχει, έχουν προβληθεί διαμάντια του παγκόσμιου σινεμά: από το «Ο Φόβος Τρώει τα Σωθικά» του Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ μέχρι το «Παρίσι, Τέξας» του Βιμ Βέντερς, μεταξύ πολλών άλλων. Αλλά και ταινίες Ελλήνων δημιουργών, όπως το «Xenia» του Πάνου Κούτρα και ο «Αστακός» του διεθνούς «δικού μας» Γιώργου Λάνθιμου.
Μετά από τόσα χρόνια, το Σινεμά και Ψυχανάλυση έχει αποκτήσει τη δική του ημέρα και ώρα: το καθιερωμένο ραντεβού δίνεται κάποιες Κυριακές του χρόνου, από τις 14.00 έως τις 17.00. Εχει δημιουργηθεί πλέον ένας πυρήνας σταθερού κοινού «που κάθε χρόνο μάς ρωτά με ανυπομονησία πότε θα αρχίσουν οι προβολές και ποιες ταινίες θα δείξουμε», όπως λέει η Ελένη Μόλαρη. Το μείγμα του κόσμου αποτελείται από ανθρώπους του χώρου της ψυχικής υγείας, αλλά και από απλούς σινεφίλ με περιέργεια να δουν την οπτική της ψυχανάλυσης πάνω σε ταινίες που γνωρίζουν και αγαπούν.
«Πρόκειται για μια συνάντηση ανθρώπων που έρχονται να δουν, να ακούσουν, να συνδιαλλαγούν, να προβληματιστούν. Εκεί υπάρχει κάποιο υποκειμενικό διακύβευμα για τον καθένα, ο οποίος ενδεχομένως αναζητά να ακούσει κάτι, τη λέξη, το σημαίνον που θα αντηχήσει στο σώμα του. Κάθε φορά η συζήτηση προχωρά πέρα από το προφανές, και αυτό είναι σχεδόν αποκαλυπτικό. Είναι σαν να διατρυπάται το φαντασιακό πέπλο της εικόνας και να αναδύεται μια άλλη αλήθεια, η οποία είναι εντέλει εκείνη που κάνει την ταινία να «μιλάει», όπως λέγεται, στο κοινό», συμπληρώνει η Ελένη Μόλαρη.
Το Σινεμά και Ψυχανάλυση είχε μόνο ένα μικρό διάλειμμα κατά τη διάρκεια της πανδημίας, οπότε και οι προβολές δια ζώσης διακόπηκαν για δύο χρόνια – έγιναν όμως κάποιες διαδικτυακές συζητήσεις, όπως αυτή με τα «Πουλιά» του Αλφρεντ Χίτσκοκ. Η τρίτη προβολή για φέτος βρίσκεται προ των πυλών και θα είναι το «Ησυχο Κορίτσι» του Κόλουμ Μπερέιντ, κινηματογραφική διασκευή του βιβλίου της Κλαιρ Κίγκαν «Τα Τρία Φώτα».
Σινεμά και ψυχανάλυση επιδιώκουν να συναντιούνται όπου και αν βρίσκονται. Αντίστοιχες προβολές γίνονται και στη Θεσσαλονίκη από την εκεί ομάδα της Ελληνικής Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής, που συνεργάζεται μάλιστα με το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και το σινεμά Ολύμπιον, ενώ πριν από κάποια χρόνια είχαν διοργανωθεί προβολές και στον Βόλο. Οπως είπε μάλιστα η Ελένη Μόλαρη, τον Απρίλιο θα γίνει και μια παράλληλη προβολή και συζήτηση μεταξύ Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Το ποια θα είναι η ταινία, μας το κρατάει για έκπληξη.
Το «Ησυχο Κορίτσι» του Κόλουμ Μπερέιντ θα προβληθεί στον Δαναό, στο πλαίσιο του Σινεμά και Ψυχανάλυση, την Κυριακή 10/3 στις 14.00. Θα ακολουθήσει συζήτηση με την Ελένη Μόλαρη, τον ψυχαναλυτή Ρεζινάλντ Μπλανσέ, την ψυχολόγο Στέλλα Στελετάρη και τον κριτικό κινηματογράφου Γιάγκο Αντίοχο.