«Δεν υπάρχει “σώμα χορευτή”. Δεν υπάρχει “πραγματικό σώμα”. Ολα τα σώματα είναι πραγματικά. Αν χορεύεις, έχεις σώμα χορευτή».
Τα λόγια της Κάθριν Ουέλς, επί δεκαετίες χορεύτριας και δασκάλας κλασικού μπαλέτου σε πανεπιστήμια της Αυστραλίας, είναι μια κραυγή που απηχεί τον πόνο όσων αποφασίζουν να κολυμπήσουν στα βαθιά νερά του κλασικού μπαλέτου – και όχι μόνον αυτού.
Διαβάζουμε ξανά και ξανά για τις κακοποιητικές μεθόδους, τις ταπεινώσεις και τα μετατραυματικά σύνδρομα που αναγκάζονται να υποστούν και να υποφέρουν χορεύτριες και χορευτές. Δεν είναι καινούργιο φαινόμενο και δεν μοιάζει με κάτι που σύντομα θα εξαλειφθεί ως… μέθοδος διδασκαλίας. Το «μπρος στα κάλλη, τι ’ναι ο πόνος» δεν είναι λαϊκή θυμοσοφία ή παραδοσιακό ευφυολόγημα· είναι βασανιστήριο.
Αυτό τουλάχιστον φαίνεται από πρόσφατο ρεπορτάζ του BBC για πρώην χορευτές και χορεύτριες δύο εγνωσμένου κύρους σχολών κλασικού χορού στη Βρετανία, του Royal Ballet School και του Elmhurst Ballet School (με προστάτιδα τη βασιλική σύζυγο Καμίλα). Το βρετανικό δίκτυο μίλησε με περισσότερους από 50 πρώην μαθητές των δύο σχολών, που βρέθηκαν εκεί μεταξύ 2004 και 2022. Πολλοί περιέγραψαν ότι ανέπτυξαν διατροφικές διαταραχές, ενώ κάποιοι είπαν ότι είχαν αποκτήσει προβλήματα ψυχικής υγείας. Κάτι που οι δύο σχολές αρνούνται κατηγορηματικά, αναφέροντας ότι εργάζονται σκληρά για να αλλάξουν την κουλτούρα και θέτουν την υγεία και την ευημερία των σπουδαστών και των σπουδαστριών στην πρώτη γραμμή των προτεραιοτήτων τους.
Τα 50 άτομα που μίλησαν στο BBC έκαναν λόγο για «κανονικοποίηση» του body shaming, βίαιη ενθάρρυνση απώλειας βάρους και «μπράβο» όταν αυτό επιτυγχανόταν –κάτι που προκαλούσε διατροφικές διαταραχές– και για εκφοβισμό από τους δασκάλους των σχολών. «Δεν θα βρείτε δουλειά αν δεν χάσετε κιλά», έλεγε μία δασκάλα. «Αν είχα μαχαίρι, θα σου έκοβα αυτά τα σημεία», είπε μία άλλη.
Το «μπρος στα κάλλη, τι ’ναι ο πόνος» δεν είναι λαϊκή θυμοσοφία ή παραδοσιακό ευφυολόγημα· είναι βασανιστήριο.
Αυτά, για πολλούς, μοιάζουν ασήμαντα – εξάλλου, μία δουλειά που περιστρέφεται γύρω από το σώμα απαιτεί, όπως είναι αναμενόμενο, κάποιες υποχωρήσεις· έστω, θυσίες. Οι ειδικοί, όμως, λένε ότι ακόμα κι ένα σχόλιο τέτοιους είδους μπορεί να προκαλέσει διατροφικές διαταραχές· πόσο μάλλον σε άτομα που ήδη κάνουν παν δυνατόν για να παραμείνουν στο πλαίσιο στο απαιτήσεων αυτής της δουλειάς. Κι έτσι, πολλοί εξ αυτών, γυναίκες και άντρες, απευθύνονται σε ψυχιάτρους και ψυχολόγους ή, ακόμα χειρότερα, σε νοσοκομεία.
Σήμερα, ορισμένες εκ των χορευτριών που μίλησαν στο BBC έχουν αποφασίσει να κινηθούν νομικά εναντίον των δύο λαμπρών βρετανικών σχολών. Μάλιστα, το Royal Ballet School ανέφερε ότι «προσπαθεί να εργαστεί με στόχο την αριστεία» και αυτό το κάνει με «ακεραιότητα και πάθος».
Τα ντόνατ, το… μαχαίρι και το νοσοκομείο
Η Γκρέις Οουεν, 22 ετών σήμερα, ανέφερε στο ίδιο ρεπορτάζ ένα περιστατικό στο Elmhurst Ballet School, όπου μία δασκάλα βρήκε ευκαιρία να χλευάσει τους μαθητές και τις μαθήτριες για ντόνατ που ήταν διαθέσιμα έπειτα από ένα μάθημα. Η δασκάλα, λέει η Γκρέις Οουεν, διάλεξε την πιο λεπτή μαθήτρια και είπε ότι επιτρέπεται να φάει μόνον αυτή και μόνον ένα – οι υπόλοιποι… στην πείνα.
«Ο κόσμος του μπαλέτου είναι βάναυσος, αλλά το να λες στους άλλους ότι “είσαι πολύ χοντρός”… δεν νομίζω ότι σε προετοιμάζει για οτιδήποτε», αναφέρει η ίδια.
Από την άλλη, η Ελεν Ελφικ, 30 ετών, πέρασε, όπως λέει το ρεπορτάζ, πέντε χρόνια σε σχολή κατώτερου επιπέδου στο Ελμχερστ, αλλά ήταν πάντα το όνειρό της να κερδίσει μια θέση στη Βασιλική Σχολή Μπαλέτου, κάτι που κατάφερε στα 16 της, το 2009. Η ίδια λέει ότι, ήδη από τις πρώτες ημέρες της στη σχολή, δασκάλα την έβαλε μπροστά στον καθρέφτη, λέγοντάς της ότι «αν είχα ένα μαχαίρι, αυτά θα έκοβα», δείχνοντας τους γλουτούς της, τον μηρό και τη γάμπα της. Εκτοτε, η Ελεν Ελφικ ένιωσε βαθιά ντροπή και μίσος για το σώμα της – και απέκτησε εντονότερες διατροφικές διαταραχές, από τις οποίες ήδη υπέφερε.
Ο κόσμος του μπαλέτου είναι βάναυσος, αλλά το να λες στους άλλους ότι “είσαι πολύ χοντρός”… δεν νομίζω ότι σε προετοιμάζει για οτιδήποτε.
Η Χάριετ Ρουάλ, 22 ετών σήμερα, αναγκάστηκε σε τόσο μεγάλη απώλεια βάρους, κατά τη διάρκεια των σπουδών της στο Ελμχερστ, που εισήχθη στο νοσοκομείο, με τους γιατρούς να της λένε ότι, σε άλλη περίπτωση, κινδύνευε να χάσει τη ζωή της. Νοσηλεύτηκε επί επτά μήνες με ανορεξία.
Στην τελευταία περίπτωση, η σχολή έκανε έμμεσο body shaming, καθώς στην επόμενη αξιολόγησή της επαινέθηκε διότι «έκανε αυτό που την είχαν συμβουλεύσει να κάνει – και να το συνεχίσει καθώς έχει αποτέλεσμα»…
Μια επαναλαμβανόμενη ιστορία
Πέρυσι, η Ασλι Μπάουντερ, επί χρόνια χορεύτρια του New York City Ballet, δημοσιοποίησε στον λογαριασμό της στα social media το body shaming που δέχτηκε από την ομάδα. Επειτα από ένα ατύχημα στο αριστερό της πόδι, πήρε κάποια κιλά, τα οποία επέφεραν… τιμωρία από το New York City Ballet, το οποίο της ανακοίνωσε ότι δεν μπορεί να συμμετάσχει στην ομάδα λόγω της εμφάνισής της, όπως είχε γράψει η ίδια στο Instagram.
Φανταστείτε ένα κομμάτι ξύλο με καρφιά. Ακόμα κι αν βγάλει κανείς τα καρφιά, τα βαθουλώματα παραμένουν. Κάθε φορά που κάνεις ένα άσχημο σχόλιο σε κάποιον, αφήνεις ένα βαθούλωμα μέσα του.
Πάλι το 2022, η χορεύτρια Εϊμι Ντάουντεν αναγκάστηκε να ομολογήσει ότι πάσχει από τη νόσο του Κρον, για να «δικαιολογήσει» τα κιλά που πήρε εξαιτίας της θεραπείας στην οποία υποβάλλεται. Πέρασε πολλά χρόνια αντιμετωπίζοντας ένθεν κακείθεν λεκτικά κακοποιητικές συμπεριφορές, και μάλιστα δημοσίως, για τη μέση, τους γλουτούς ή τα πόδια της. «Οταν πάσχεις από μιαν αόρατη ασθένεια, πρέπει να παλεύεις με τόσο πολλά ζητήματα σε καθημερινή βάση, οπότε δεν αντέχουμε επιπλέον ζητήματα. Φανταστείτε ένα κομμάτι ξύλο με καρφιά. Ακόμα κι αν βγάλει κανείς τα καρφιά, τα βαθουλώματα παραμένουν. Κάθε φορά που κάνεις ένα άσχημο σχόλιο σε κάποιον, αφήνεις ένα βαθούλωμα μέσα του», έχει πει η ίδια στο BBC.
Δημοσίευμα του Stuff της Νέας Ζηλανδίας, του 2018, αναφέρει λιποθυμίες κοριτσιών από την πείνα· κάνει λόγο για χορεύτρια που έλαβε συγχαρητήρια για την απώλεια βάρους λόγω γαστρεντερίτιδας· για ένα έφηβο αγόρι που του είπαν ότι το λίπος του ξεχείλιζε από τα εσώρουχά του· για δίαιτες με καρπούζι και τσίχλες. «Ενας ανθυγιεινός κόσμος γεμάτος πίεση, εκφοβισμό και διατροφικές διαταραχές».
Ορίζοντας το «σώμα μπαλέτου»
Οπως πολλοί χορευτές μπαλέτου, στη Λόρεν Λοβέτ, γράφουν οι New York Times, γεννήθηκαν κάποια ερωτήματα κατά τη διάρκεια της πανδημίας. «Τι είναι το σώμα μπαλέτου;» ήταν η απορία που την κατέτρυχε. Οπως και ένα συμπέρασμα: «Τι σημαίνει υγιές σώμα;». «Δουλεύω πραγματικά για να γίνω καλύτερη χορεύτρια ή απλώς προσπαθώ να λιμοκτονήσω και να γίνω πιο αδύνατη;»
«Αναμφίβολα, η συναισθηματική και η σωματική δύναμη συμβαδίζουν σε κάποιον βαθμό. Αλλά το είδος της συναισθηματικής απαίτησης για το οποίο μιλάω εδώ είναι διαφορετικό· δεν είναι η δύναμη που βρίσκει κανείς στον εαυτό του σε στιγμές κούρασης ή απροθυμίας. Είναι η δύναμη που πρέπει να έχει κάποιος όταν τον εκφοβίζουν, τον ταπεινώνουν, του ουρλιάζουν, τον χειραγωγούν ή τον παρενοχλούν. Η προετοιμασία για να αντέξουν τον εκφοβισμό και την ταπείνωση ξεκινά από νωρίς για τους χορευτές μπαλέτου. Η εκπαίδευση αφήνει πολύ λίγο χώρο για τα μοναδικά χαρακτηριστικά και τις προσωπικότητες των νεαρών μαθητών. Αντίθετα, κάθε μαθητής πρέπει να χωρέσει σε ένα καλούπι που μοιάζει το ίδιο και δρα με τον ίδιο τρόπο. Μαθαίνουν ότι είναι απαράδεκτο να λένε τη γνώμη τους ή να αμφισβητούν την εξουσία – το μόνο που πρέπει να κάνει κανείς είναι να χαμογελάει, να γνέφει και να κάνει ό,τι του λένε. Οι μαθητές μπαλέτου εξαρτώνται πλήρως από τους δασκάλους τους και αυτό που διαμορφώνει την αίσθηση του εαυτού τους είναι τα λόγια, οι απόψεις και οι στάσεις των δασκάλων τους», έγραφε το 2021 η Φινλανδή μπαλαρίνα, Σούβι Χονκάνεν, στο περιοδικό Pointe.
Η προετοιμασία για να αντέξουν τον εκφοβισμό και την ταπείνωση ξεκινά από νωρίς για τους χορευτές μπαλέτου. Η εκπαίδευση αφήνει πολύ λίγο χώρο για τα μοναδικά χαρακτηριστικά και τις προσωπικότητες των νεαρών μαθητών.
Ο ανταγωνισμός, όμως, είναι μεγάλος, παρότι παρατηρούνται σημάδια αλλαγής στάσης εκ μέρους των δασκάλων απέναντι στους χορευτές και τις χορεύτριες. Τα συμβόλαια των μελών των μπαλέτων είναι ετήσια, όλοι και όλες νιώθουν ότι μπορούν να αντικατασταθούν ανά πάσα στιγμή και ταυτόχρονα προσπαθούν να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις των δασκάλων, αλλά και εκείνες που επιβάλλει η ίδια τους η τέχνη: το μπαλέτο, όντας μία ελίτ μορφή τέχνης, περιλαμβάνει ορισμένα φυσικά χαρακτηριστικά που είναι απαραίτητα, αλλά δεν υπάρχει ένα ενιαίο πρότυπο, γράφουν οι ΝΥΤ. Εξαρτάται από το πώς κινείται ένα σώμα στον χώρο: με δυναμισμό, μουσικότητα και αθλητικότητα.
Ωστόσο, «το μπαλέτο είναι υποκειμενικό. Αυτό που φαίνεται καλό, αυτό που καθίσταται ένα είδος προτύπου, ορίζεται από τον διευθυντή της ομάδας – συνήθως άντρα, και μάλιστα λευκό», λέει το ρεπορτάζ. Μέχρι τη δεκαετία του ’50, μάλιστα, οι μπαλαρίνες είχαν περισσότερες καμπύλες, κάτι που άλλαξε, όπως γράφει η νεοϋορκέζικη εφημερίδα, λόγω του Τζορτζ Μπαλανσίν, χορογράφου και ιδρυτή του New York City Ballet, ο οποίος άσκησε τεράστια επιρροή στο μεταπολεμικό μπαλέτο στην Αμερική.
Πλέον, όμως, ο καλλιτεχνικός διευθυντής του New York City Ballet, Τζόναθαν Στάφορντ, και η καλλιτεχνική συν-διευθύντρια, Ουέντι Ουέλαν, λένε στους ΝΥΤ ότι ο κόσμος του χορού κινείται προς καλύτερη κατεύθυνση. «Το μπαλέτο χρειάστηκε πολύ καιρό για να ξεπεράσει αυτή την “ιδανική” εικόνα. Προφανώς, οι ομάδες χορού άργησαν πολύ να ξεπεράσουν αυτή την αισθητική».
Μάλιστα, ο βουλγαρικής καταγωγής χορευτής Κόστα Καρακασιάν έχει γράψει στο Dance Magazine ότι πρέπει να υπενθυμίζουμε διαρκώς στον εαυτό μας «την επόμενη φορά στο μάθημα, στην πρόβα ή στις οντισιόν ότι ένα σώμα δεν είναι εγγενώς καλύτερο από ένα άλλο μόνο και μόνο λόγω του τύπου του. Η ίδια κίνηση δεν φαίνεται αυτόματα καλύτερα σε έναν πιο αδύνατο χορευτή».
Το μόνο που έχει σημασία είναι αν θέλεις ή όχι να χορέψεις. Εάν η απάντηση είναι «ναι», κανείς δεν μπορεί να σε εμποδίσει.
Σε αυτό φαίνεται ότι συνηγορεί και η Κάθριν Ουέλς, που προαναφέρθηκε στην αρχή του παρόντος. «Πιστεύω ότι πολύ πιο σημαντικά από τα φαινομενικά αδιαπραγμάτευτα ποιοτικά χαρακτηριστικά του “σώματος μπαλέτου” είναι οι ιδιότητες της αποφασιστικότητας, της πειθαρχίας, του πάθους και του θάρρους. Το μόνο που έχει σημασία είναι αν θέλεις ή όχι να χορέψεις. Εάν η απάντηση είναι “ναι”, κανείς δεν μπορεί να σε εμποδίσει. Οι χορευτές μπαλέτου, όλοι οι χορευτές, είναι καταπληκτικοί αθλητές και οι αθλητές έχουν όλα τα σχήματα και μεγέθη», έχει γράψει στο Dance Australia.
Οι αλλαγές, όπως γράφουν οι ΝΥΤ, χρειάζονται χρόνο και αφοσίωση. Οι Τζόναθαν Στάφορντ και Ουέντι Ουέλαν εφαρμόζουν έναν νέο κανόνα στο New York City Ballet: «Κανένα μέλος του προσωπικού δεν επιτρέπεται να μιλήσει σε μια χορευτή ή χορεύτρια για θέμα που αφορά το σώμα, χωρίς πρωτόκολλο που διασφαλίζει την ευαισθησία και την εμπιστευτικότητα. “Δεν μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο στα καλά καθούμενα”, σύμφωνα με τον Τζόναθαν Στάφορντ. “Δεν μπορεί να συμβεί σε έναν χώρο που είναι ίσως λίγο-πολύ δημόσιος. Πρέπει να είναι υγιές περιβάλλον”».
Ισως ο μόνος τρόπος με τον οποίο το μπαλέτο μπορεί να επιβιώσει και να διατηρήσει τη θέση του είναι αν αφήσει πίσω τις καταπιεστικές παραδόσεις του και εξελιχθεί μαζί με τον κόσμο σε ένα πιο ευγενές και συμπεριληπτικό περιβάλλον γεμάτο ενσυναίσθηση.
Η Φινλανδή χορεύτρια, Σούβι Χονκάνεν, μοιάζει να τοποθετεί όλα αυτά τα ζητήματα στη σωστή τους βάση, γράφοντας στο Pointe: «Ο κύκλος συνεχίζεται: διαλυμένοι χορευτές γίνονται διαλυμένοι δάσκαλοι που παράγουν διαλυμένους μαθητές. Είναι καιρός να δημιουργήσουμε μια μορφή τέχνης που να είναι περιεκτική και να δέχεται τα λάθη και την ευπάθεια. Εξάλλου, η καλύτερη τέχνη συμβαίνει όταν κάποιος αφήνει τον εαυτό του να είναι ευάλωτος. Σημειώθηκε ιδιαίτερη ανησυχία τα τελευταία χρόνια για τη θέση του μπαλέτου στον σύγχρονο κόσμο. Θα γίνει μία από αυτές τις αρχαίες μορφές τέχνης που έχουν περάσει στο χρονοντούλαπο της ιστορίας ή θα συνεχίσει να έχει απήχηση στους θεατές και τους καλλιτέχνες του σήμερα; Ισως ο μόνος τρόπος με τον οποίο το μπαλέτο μπορεί να επιβιώσει και να διατηρήσει τη θέση του είναι αν αφήσει πίσω τις καταπιεστικές παραδόσεις του και εξελιχθεί μαζί με τον κόσμο σε ένα πιο ευγενές και συμπεριληπτικό περιβάλλον γεμάτο ενσυναίσθηση».