Σε ένα χιονισμένο τοπίο που δίνει την αίσθηση της καθήλωσης και της εγκατάλειψης, με σκηνικό τον σκελετό ενός στρατιωτικού τολ, χωρίς εισόδους και εξόδους, με όλους τους ηθοποιούς επί σκηνής, κάτω από τον έναστρο ουρανό της Επιδαύρου, ο Αργύρης Ξάφης θα παρουσιάσει στις 29 και 30 Ιουλίου τον εμβληματικό «Αίαντα» του Σοφοκλή. Μια παράσταση του Εθνικού θεάτρου που αναδεικνύει τη σύγκρουση δύο αντίθετων κόσμων: τη στιγμή που ένας καινούργιος κόσμος αναδύεται κι ένας παλιός κατακρημνίζεται, συμπαρασύροντας τους παλιούς ήρωες και τα ιδανικά τους. Μιλάει όμως και για την αμείλικτη φύση του χρόνου.
Ο Αργύρης Ξάφης μιλάει με ενθουσιασμό για το έργο του Σοφοκλή, την πρώτη του σκηνοθεσία στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, που ως ηθοποιός γνωρίζει πολύ καλά για τον απόλυτο Αίαντα που τον ξεπέρασε η ίδια του η εποχή, για όσα μοιάζουν να συνδέονται με τη δική μας σύγχρονη πραγματικότητα.
Μελετούσε και εργαζόταν πάνω στον «Αίαντα» του Σοφοκλή πολύ πριν του γίνει η πρόταση από το Εθνικό Θέατρο. Η καραντίνα τού έδωσε χρόνο για συστηματική μελέτη. «Ξεκίνησα έχοντας στα χέρια μου τη μετάφραση του Νίκου Α. Παναγιωτόπουλου και γνωρίζοντας ότι είναι ένα από τα πιο ποιητικά κείμενα – από τα τρία τέσσερα κορυφαία του Σοφοκλή. Οταν έφτασα στον μονόλογο περί μεταβλητότητας του χρόνου που έχει ο Αίας, εντυπωσιάστηκα. Ισως γιατί, όταν ήμουν στη δραματική σχολή και είχα διαβάσει το έργο σε άλλη μετάφραση, δεν είχα καταλάβει τι είχα μπροστά μου. Νομίζω ότι είναι από τους τελευταίους ήρωες της Ιλιάδας που θα περίμενε κανείς ότι θα περιέχει αυτή τη φιλοσοφική βαθύτητα και ποιητικότητα. Είναι τρομερή ανατροπή στον μύθο του Σοφοκλή ο Αίας. Με συγκινεί πολύ η στιγμή που μιλάει με βαθιά οπτική για τη ζωή και τον χρόνο».
Είναι τρομερή ανατροπή στον μύθο του Σοφοκλή ο Αίας. Με συγκινεί πολύ η στιγμή που μιλάει με βαθιά οπτική για τη ζωή και τον χρόνο.
Τον συγκινεί επίσης ότι αυτή η ιστορία του Σοφοκλή διαδραματίζεται σε καιρό πολέμου. «Ο πόλεμος εδώ είναι ενεργός. Στα περισσότερα σωζόμενα κείμενα αρχαίου δράματος εκτυλίσσεται πριν ή μετά». Υπάρχει και μια άλλη συγκυρία. Οπως συνέβη με τον πόλεμο που εμείς παρακολουθούμε στη γειτονιά μας μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, έτσι κι εκείνος στην Τροία ξεκίνησε για να διαρκέσει λίγες ημέρες… «Οι Eλληνες στρατιώτες πίστευαν πως εκστρατεύουν για 15 μέρες και είμαστε στον δέκατο χρόνο του Τρωικού πολέμου. Δέκα παγωμένοι χειμώνες μακριά από τις οικογένειές τους, σε μια κατάσταση ακραία».
Στον «Αίαντα», που θα δούμε με πρωταγωνιστές τους Δημήτρη Hμελλο, Δέσποινα Κούρτη, Τάσο Μικέλη, Γιάννη Νταλιάνη, Εύη Σαουλίδου, Χρίστο Στυλιανού, Νίκο Χατζόπουλο και τον Στάθη Σταμουλακάτο στον ομώνυμο ρόλο, ο Αργύρης Ξάφης πειραματίζεται δραματουργικά με τη βοήθεια της Ασπασίας-Μαρίας Αλεξίου, αλλά και σκηνικά, αντιστρέφοντας την ιστορία. «Υπάρχει ένα φοβερό δεύτερο μέρος το οποίο πολλοί δραματολόγοι θεωρούν πρόβλημα, ενώ άλλοι καταπληκτικό εύρημα. Ο ήρωας δεν πεθαίνει στο τέλος του έργου με ένα δραματικό φινάλε, αλλά στα 3/5 του κειμένου και μετά παρακολουθούμε ένα μεγάλο κομμάτι χωρίς αυτόν, με το πτώμα του να κυριαρχεί στη μέση της σκηνής, έχοντας χάσει πολλά λυρικά στοιχεία που μέχρι τότε ακολουθούσαν το έργο».
Σύμφωνα με τον μύθο, ο ένδοξος και γενναίος Αίας, ενοχλημένος με τη στάση των συμπολεμιστών του, οι οποίοι με δόλο του στέρησαν τα όπλα του Αχιλλέα, την πιο μεγάλη αναγνώριση της πολεμικής του αρετής, αποφασίζει να τους εκδικηθεί για την αδικία. Αλλά η Αθηνά τού πλάνεψε το μυαλό και εκείνος πετσόκοψε τα κοπάδια του στρατοπέδου, νομίζοντας πως σκοτώνει τους Ατρείδες. Σαν συνειδητοποίησε τι έκανε, ταπεινωμένος, έβαλε τέρμα στη ζωή του. Η σύζυγός του Τέκμησσα και ο αδελφός του Τεύκρος δεν κατάφεραν να τον μεταπείσουν, ενώ ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνονας διατάζουν να μείνει άταφο το πτώμα του…
Στην παράσταση του Ξάφη, το έργο ξεκινάει από το τέλος. Την αναμονή της κηδείας. «Είναι επιλογή μου», λέει ο σκηνοθέτης, ο οποίος θέλησε να μιλήσει για τη σημασία της ταφής, την ανάγκη του σεβασμού του αποχαιρετισμού, ειδικά έπειτα από μια προσωπική του ιστορία που βίωσε την περίοδο της καραντίνας. «Ο πατέρας μου χάθηκε μέσα στη μεγάλη όξυνση των κρουσμάτων του κορωνοϊού. Μπήκε σε ένα νοσοκομείο ύστερα από ένα εγκεφαλικό και δεν βγήκε, παιδεύτηκε πολύ. Ηταν η περίοδος με τον μεγαλύτερο αριθμό κρουσμάτων. Δεν μπορούσαμε να πάρουμε τη σορό του. Κάναμε εννιάμερα και κηδεία μαζί. Εννιά μέρες σε ψυγείο και εμείς οι δικοί του δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα. Αυτή η εμπειρία για την απώλεια και η αναμονή ημερών για να μπορέσουμε να θάψουμε τον άνθρωπό μας, επιβεβαίωσε την επιλογή μου σε σχέση με το έργο».
Με φοβίζει η κατεύθυνση του όλο και πιο δύσκολα, όλο και πιο απάνθρωπα
Στο δεύτερο μέρος του «Αίαντα», λέει ότι δεν έχουμε ήρωες, αλλά μικρότερους σε μέγεθος ανθρώπους οι οποίοι τσακώνονται με φωνές, ειρωνείες, σαρκασμούς, μέχρι που ο Οδυσσέας δίνει τη λύση: «Εδώ βλέπουμε ενσυναίσθηση, νοιάξιμο και ανάγκη να επικρατήσει η σωφροσύνη και να ταφεί ο νεκρός». Εχοντας ξεκινήσει την παράστασή του από το τέλος, ο θεατής μετά γνωρίζει τον Αίαντα μέσα από ένα φλας μπακ. Υπάρχουν άλλες επεμβάσεις, ρωτάω τον σκηνοθέτη. «Δεν αφαίρεσα κάτι από το έργο, μόνο πρόσθεσα 12 στίχους από τη Νέκυια της συνάντησης του Οδυσσέα με τον Αίαντα στον κάτω κόσμο, όπου γίνεται η αντιστροφή και το γύρισμα του χρόνου».
Ο Αίας είναι γενναίος πολεμιστής, περήφανος, μοναχικός, «πολύπλοκος ήρωας που αντιπροσωπεύει έναν παλιό κόσμο που δεν μπόρεσε να μετασχηματιστεί και άρα δεν κατάφερε να επιβιώσει», σημειώνει ο σκηνοθέτης. «Ο κόσμος του Αίαντα είναι ένα ρέον σύμπαν, μοντέλο ίσως του Ηρακλείτου, χωρίς την ανακούφιση όμως του φιλοσόφου περί συνέχειας των πραγμάτων. Σε αυτόν τον κόσμο ένα πράγμα είναι βέβαιο, η αβεβαιότητα». Ποιος είναι ο σημερινός Αίας; «Δεν νομίζω ότι στην εποχή μας υπάρχει αντίστοιχος ήρωας», απαντά ο Αργύρης Ξάφης.
Υποστηρίζει ότι η βασική του μάχη είναι με την αίσθηση της μεταβλητότητας και της αλλαγής στη ροή του χρόνου. «Το πέρασμα του χρόνου δεν έχει θεραπευτική ιδιότητα για τον Αίαντα, αυτό που λέμε ο χρόνος τα θεραπεύει όλα. Αυτά είναι ένας μόνιμος πόλεμος γι’ αυτόν. Δεν δέχεται ότι οι σύμμαχοί του και οι φίλοι του τον μισούν, ενώ παλιότερα τον λάτρευαν, ότι παλιά είχε όλες τις τιμές ενώ τώρα είναι ο τελευταίος των πάντων. Δεν μπορεί να δεχτεί έναν κόσμο που αλλάζει. Είναι αμετακίνητος. Ενας άνθρωπος που δεν θα μπορούσε να ενταχθεί σε μια δημοκρατική κατάσταση».
Ξύπνησε πράγματι ο χώρος μας, αλλά ο χώρος ξανακοιμάται. Κάπως βολεύονται τα πράγματα, άνοιξε και η αγορά της τηλεόρασης…
Ο νέος αυτός κόσμος που περιγράφει ο Σοφοκλής τιμά τη διαλλακτικότητα του Οδυσσέα, αλλά αδιαφορεί για τις αξίες με τις οποίες γαλουχήθηκε ο Αίας. «Ο Οδυσσέας είναι πιο κοντά στον άνθρωπο του σήμερα που ξέρει να λυγίζει μπροστά στον ισχυρό για να επιβιώσει. Αντίθετα ο Αίας είναι ο απόλυτος της εποχής, αυτός που θα προσπαθήσει να σταματήσει τον χρόνο και τελικά βλάπτει τον εαυτό του. Κι αν γίνεται θρύλος, είναι επειδή πράττει κάτι που ένας απλός άνθρωπος, εγώ, εσείς, οι άλλοι, δεν θα το κάνουν. Γι’ αυτό έχουμε τις ιστορίες με τους ήρωες, για να καταλαβαίνουμε από το παράδειγμά τους».
Αραγε, βαδίζουμε κι εμείς σε μια εποχή που δεν θα μας χωράει; «Οι κρίσεις που βιώνουμε μας οδηγούν σε έναν κόσμο που αλλάζει. Δεν έχει ωριμάσει η κατεύθυνση της αλλαγής, αλλά ο σπόρος της φυτεύτηκε. Δεν ξέρω πού θα μας οδηγήσει. Με φοβίζει η κατεύθυνση του όλο και πιο σφιχτά, όλο και πιο δύσκολα, όλο και πιο απάνθρωπα. Με φοβίζει τι θα φέρει ως αντίλογο, ως αντίδραση».
Οι κρίσεις επηρεάζουν και το θέατρο. Και ο Ξάφης είναι και από τους ανήσυχους του κλάδου του. Μαζί με άλλους συνοδοιπόρους του ξεκίνησαν την πρωτοβουλία Support Art Workers. «Δεν είμαι από τους ήσυχους του χώρου. Μου αρέσει πολύ η δουλειά μου, είμαι μέσα στα πράγματα, βλέπω τι συμβαίνει στον χώρο μου και πάντα –τώρα, αλλά και στα χρόνια του ΣΥΡΙΖΑ και στο διάστημα που ήμουν στο ΣΕΗ– προσπαθούσα να αναδείξω τα προβλήματα για να λυθούν. Ξύπνησε πράγματι ο χώρος μας, αλλά ο χώρος ξανακοιμάται. Κάπως βολεύονται τα πράγματα, άνοιξε και η αγορά της τηλεόρασης… Συχνά αφήνουμε για λίγο όσα μας απασχολούν με αποτέλεσμα να χρονίζουν ζητήματα, ώσπου μια νέα κρίση θα τα βγάλει πάλι στην επιφάνεια. Τώρα αισθάνομαι ότι είμαστε σε μια στιγμή μεταβατική στο θέατρο, σαν να είμαστε τράνζιτ ανάμεσα σε δύο πτήσεις. Πόσο θα κρατήσει είναι άγνωστο».