Στα μέσα της δεκαετίας του ’70, όταν ο Νίκος Διαμαντής σπούδαζε στη Θεσσαλονίκη, κανείς, όπως λέει, δεν μιλούσε για το Ισλαχανέ. «Το Φυσικό Τμήμα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου ήταν διαγώνια απέναντι στο ιστορικό συγκρότημα. Κάθε μέρα, επί χρόνια, ανέβαινα τη Βιζυηνού για να πάω στις Σαράντα Εκκλησιές. Χρόνια σιωπής κάλυπταν την ιστορία του πρώτου ορφανοτροφείου και τεχνικής σχολής που χτίστηκε κατά την τελευταία περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας στη Θεσσαλονίκη», λέει σήμερα ο σκηνοθέτης και ιδρυτής του Θεάτρου «Σημείο». Σε λίγες ημέρες, με μια ιδιαίτερη περιηγητική παράσταση και εικαστική εγκατάσταση, θα συστήσει στο ευρύ κοινό την ιστορία αυτού του ιστορικού ορφανοτροφείου αρρένων που λειτούργησε από το 1874 μέχρι τις μέρες μας. Σήμερα, ως ένας σύγχρονος πολυχώρος πολιτισμού.
Ακολουθώντας τη διαδρομή από τον καιρό της ίδρυσης του Ισλαχανέ από τη μουσουλμανική κοινότητα της πόλης για να φιλοξενούνται ορφανά αγόρια κάθε θρησκείας, τις εγκαταστάσεις που απέκτησε αλλά και τις χρήσεις που άλλαξε μετά το 1912 (όταν η Θεσσαλονίκη εντάχθηκε στον κορμό του ελληνικού κράτους και το συγκρότημα περιήλθε στο ελληνικό Δημόσιο), ο Νίκος Διαμαντής μάς μιλάει και για τις αλλαγές στο ιδιοκτησιακό του καθεστώς. Για τη μετατροπή του από οθωμανική τεχνική σχολή ορφανών σε κατάλυμα προσφύγων και έπειτα σε ελληνικό δημόσιο εκπαιδευτήριο (μαθητές του οποίου υπήρξαν και ο λογοτέχνης Γιώργος Ιωάννου και ο συγγραφέας και μελετητής Ηλίας Πετρόπουλος). Εως το 1992 λειτούργησε και ως χώρος βιομηχανικών ιδιωτικών εγκαταστάσεων, τα τελευταία χρόνια στο κτίριο στεγαζόταν το μηχανουργείο Αξιλιθιώτη. Τότε, το πρώην κτίριο των εργαστηρίων χαρακτηρίστηκε από το υπουργείο Πολιτισμού ιστορικό διατηρητέο μνημείο με τον εξοπλισμό του. Το έργο της αποκατάστασης και επανάχρησης του μνημείου ως Πολυχώρου Πολιτισμού εντάχθηκε πριν από 11 χρόνια στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Μακεδονία-Θράκη» του ΕΣΠΑ και ολοκληρώθηκε το 2015. Σήμερα ανήκει στην Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Κεντρικής Μακεδονίας.
Ποια είναι η ιστορία αυτών των πρωτοπόρων επαγγελματικών σχολών των Ισλαχανέ, που δεν ήταν σωφρονιστήρια αλλά πολυτεχνικές σχολές και λειτούργησαν από τη Δαμασκό έως τα Σκόπια; Σκοπός τους ήταν η τεχνική εκπαίδευση των ορφανών και των άπορων αγοριών ηλικίας από πέντε έως 13 ετών. «Στη σχολή της Θεσσαλονίκης γνωρίζουμε ότι η φοίτηση διαρκούσε πέντε χρόνια, ότι δεν ήταν σωφρονιστήριο αλλά σπίτι αποκατάστασης και το κυριότερο: εκτός από τους μουσουλμάνους μαθητές, που αποτελούσαν την πλειονότητα, δέχονταν και παιδιά Εβραίων αλλά και χριστιανών». Ολα τα παιδιά διδάσκονταν τυπογραφία, λιθογραφία, ξυλουργική, ξυλογλυπτική, υφαντουργική, υποδηματοποιία, ραπτική, ενώ παρακολουθούσαν επίσης μαθήματα γύρω από το Κοράνι, στοιχεία θρησκευτικών επιστημών, ανάγνωση τουρκικών, ορθογραφία και καλλιγραφία, αριθμητική, οθωμανική γραμματική, γεωμετρία, γεωγραφία, ζωγραφική, ακόμη γαλλικά, αραβικά και περσικά.
Ο Νίκος Διαμαντής αναφέρει τα σχόλια του περιηγητή Αλφρεντ Βαν ντε Μπρουλ, ο οποίος εντυπωσιασμένος, έγραψε το 1904 ότι η σχολή αυτή υπερείχε εκείνων στο Μοναστήρι και στα Σκόπια. «Είναι ένα από τα καλύτερα παραδείγματα που θα μπορούσε να παραγάγει η συνεργασία Ευρωπαίων τεχνικών, πέρα από πολιτικές βλέψεις, στην περιοχή της Μακεδονίας», περιγράφει.
Από τον Αύγουστο του 1922 ώς τον Μάρτιο του 1923, περίπου 120.000 πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη έφτασαν στη Θεσσαλονίκη και στο κεντρικό κτίριο του ορφανοτροφείου Ισλαχανέ. Το Κεντρικό Γραφείο Ανταλλαξίμων που ανέλαβε τη διαχείρισή του, εγκαθιστά ελληνικές προσφυγικές οικογένειες. Σήμερα η περιοχή αποτελεί ένα μνημειακό απόθεμα: κοντά είναι τα κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας, των Διαμαρτυρομένων, της Αρμενικής Κοινότητας, τα νοσοκομεία Αγιος Δημήτριος και Γεννηματά, οι Κήποι του Πασά, το σπίτι-μουσείο του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, τα ανατολικά τείχη της πόλης, ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικόλαου Ορφανού…
«Η ιστορικός Ελένη Κυραμαργιού μου πρωτομίλησε για το Ισλαχανέ», λέει στην «Κ» ο Νίκος Διαμαντής σε ένα διάλειμμα της προετοιμασίας της θεατρικής και εικαστικής παρέμβασης στην οποία θα συμμετέχουν δέκα συγγραφείς, άλλοι τόσοι ηθοποιοί και τρεις εικαστικοί, στις 5 και 6 Σεπτεμβρίου στον ιστορικό χώρο, στη Θεσσαλονίκη. Αλλά και μια ανοιχτή συζήτηση που θα ακολουθήσει τη δεύτερη μέρα με τίτλο: «Γιατί δεν ξέρω το Ισλαχανέ;».
Παράδειγμα μεταρρύθμισης
«Ενα εντυπωσιακό μωσαϊκό ορφανών αγοριών, που διαλέγουν να παλέψουν για τη ζωή με τίμιο τρόπο και μόχθο».
Ο ίδιος το χαρακτηρίζει παράδειγμα μεταρρυθμίσεων που επιχείρησε η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά την περίοδο του Τζανζιμάτ (1839-1876) και των εκσυγχρονιστικών εκπαιδευτικών τάσεων της εποχής. «Ερευνώντας την ιστορία της σχολής στη Θεσσαλονίκη είδα ότι ήταν μια συστηματική εκπαιδευτική πολιτική και μάλιστα στα πρότυπα του Διαφωτισμού».
Οσο για την παράστασή του, λέει ότι πρόκειται για ταπεινές ιστορίες μέσα στο μεγάλο ποτάμι της Ιστορίας. Ιστορίες ανθρώπων που συναντιούνται σ’ αυτό το ορφανοτροφείο. «Ξεκίνησα με την ανάγκη να φωτίσω ανθρώπους ταπεινούς, ανώνυμους, ανέστιους, ίσκιους ζωής που θα μείνουν ξεχασμένοι αν κάποιος δεν δει πίσω από τη μικρή εικόνα τη μεγάλη πάλη τους και τη μεγάλη τραγωδία. Συζητώντας για το ’22 με ενδιέφερε το μέλλον, το όραμα και το συνολικό καλό. Η ανάδειξη ενός μέλλοντος που προκύπτει από τη συνεχή εξέλιξη της ιστορικής στιγμής, από το απροσδόκητο νήμα, την επανάληψη που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη περιπέτεια».
Το Ισλαχανέ απέκτησε τον χαρακτήρα μιας συνάντησης θρησκειών, κοινοτήτων, κυνηγημένων. «Ενα εντυπωσιακό μωσαϊκό ορφανών αγοριών, που διαλέγουν να παλέψουν για τη ζωή με τίμιο τρόπο και μόχθο. Σήμερα παρά ποτέ, που η έννοια του μόχθου, του σωματικού κόπου και ιδρώτα, έχει χαθεί πίσω από τις οθόνες και τα δίκτυα, η ιστορία του Ισλαχανέ ως τόπου συνάντησης και όχι διαίρεσης, είναι εντυπωσιακή. Αλλωστε η ίδια αρχική σύλληψη του θεσμού αυτού που βγαίνει απευθείας από τον Γαλλικό Διαφωτισμό, σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία, μας δίνει ένα παράδειγμα στην Ανατολική Μεσόγειο του τρόπου με τον οποίο θα μπορούσε να βελτιωθεί η θέση του φτωχού ορφανού, του ανήμπορου, να αποκτήσει μέλλον και κοινωνική θέση».
Ενδιαφέρον για τον σκηνοθέτη παρουσιάζει και το υπόγειο νήμα που συνδέει τους πολιτισμούς στη Θεσσαλονίκη. Οπως η σύνδεση με τον Αγιο Νικόλαο τον Ορφανό, προστάτη των ορφανών, ένα εξαιρετικής ομορφιάς εκκλησάκι με παράλληλο βίο, που ξεκινάει από την πολιτική του Μεγάλου Βασιλείου και τα σχολεία στην Καππαδοκία που ουσιαστικά ήταν σχολεία στήριξης ορφανών ή απόρων. Ενα εκκλησάκι κοντά στον χώρο του Ισλαχανέ από όπου θα ξεκινήσει η παράστασή του.
Ο Νίκος Διαμαντής ζήτησε από τους συγγραφείς Ακη Δήμου, Ισίδωρο Ζουργό, Μιχάλη Μακρόπουλο, Γλυκερία Μπασδέκη, Σοφία Νικολαΐδου, Γιώργο Σκαμπαρδώνη, Τσιμάρα Τζανάτο, Στέλιο Χατζηαδαμίδη, Χρήστο Χρυσόπουλο και Γιάννη Χρυσούλη, μια δική τους αφήγηση για έναν «καμβά φαντασμάτων» στο ιστορικό οθωμανικό ορφανοτροφείο. Και από τον Δημήτρη Μαραμή να ετοιμάσει μια ψαλμωδία- προσευχή. Θα διαδεχτεί το κείμενο του Ισίδωρου Ζουργού που θα ακουστεί στη δεκάλεπτη περιπατητική διαδρομή που θα ακολουθήσει το κοινό μέχρι να φτάσει στον πολυχώρο Ισλαχανέ που λειτουργεί σήμερα. Εκεί θα ακούσει από τους ηθοποιούς τις υπόλοιπες ιστορίες μέχρι να καταλήξουν όλοι στον αύλειο χώρο του συγκροτήματος. «Η παράσταση διαρκεί δύο ώρες και θα υπάρχουν και σημεία ξεκούρασης», λέει ο σκηνοθέτης.
Πού αποδίδει ο ίδιος τη σιωπή χρόνων για το Ισλαχανέ στη Θεσσαλονίκη; «Στον φόβο και στη συντηρητική σκέψη να ανεχτούμε, να δεχτούμε, να συζητήσουμε οτιδήποτε διαφορετικό σε επίπεδο θρησκείας και αντίληψης. Συμβαίνει συχνά στην κοινωνία και τροφοδοτεί μίση ακόμη και σήμερα. Και αναδεικνύεται στην εικαστική παρέμβαση που κάνουμε σε επιμέλεια του Φοίβου Σακαλή μέσα από το τολμηρό έργο της Εύας Στεφανή αλλά και του Δημήτρη Αντωνίτση και του Γιώργου Λάππα που μιλούν για ένα κοινωνικό σύστημα που τροφοδοτεί τη βία. Το Ισλαχανέ είναι ένα παράδειγμα του πώς οι πολιτισμοί έβρισκαν τρόπους να προωθήσουν το καλό».
Το «Ισλαχανέ» θα παρουσιαστεί στο πλαίσιο του προγράμματος «Ολη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός»του υπουργείου Πολιτισμού. Επιμέλεια: Ιωάννης Μακρής, επιστημονικοί σύμβουλοι: Ελένη Κυραμαργιού, Αρετή Κονδυλίδου.
Δύσκολος χειμώνας
Μιλώντας με τον Νίκο Διαμαντή δεν μπορείς να μη ρωτήσεις πώς θα είναι ο θεατρικός χειμώνας που ήδη σχεδιάζεται: «Εξαιτίας του προβλήματος με την ενέργεια, η σεζόν προβλέπεται καταστροφική! Είμαστε όμως και μια χώρα που έμαθε να ζει με επιδόματα και τώρα, κάτω από έναν τρομακτικό πόλεμο, υφιστάμεθα τις συνέπειες σε πολλά επίπεδα. Δεν είναι δυνατόν σε αυτό το κλίμα, ο κόσμος να επιλέξει να δει θέατρο ρεπερτορίου. Κι αυτό θα ανοίξει ακόμη περισσότερο την ψαλίδα ανάμεσα στα κρατικά θέατρα και τα θέατρα ρεπερτορίου, τον αιμοδότη δηλαδή του θεάτρου στην Ελλάδα. Αυτά τα θέατρα τείνουν να μειωθούν. Οι αυξήσεις είναι δυσανάλογες και δυστυχώς το θέατρο δεν φρόντισε εγκαίρως να ανανεώσει τους θεατές του. Αυτό διαπίστωσα και το καλοκαίρι όπου είδα πολλές τζούφιες παραστάσεις». Το θέατρο τρώει τις σάρκες του. Πανδημία, καταγγελίες, κατηγορίες, ξεσπάσματα: «Ολα ξεκινούν εδώ και 40 χρόνια από την εκπαιδευτική ένδεια αλλά και από το αμετακίνητο των ανθρώπων που ελέγχουν το δημόσιο χρήμα», απαντά. «Κοιτάξτε πώς εναλλάσσονται τα πρόσωπα στη σφαίρα του δημοσίου χρήματος: Εθνικό, ΚΘΒΕ, Φεστιβάλ Αθηνών. Αυτό είναι το πραγματικό me too του θεάτρου: η εξουσία. Το μεγάλο πρόβλημα είναι οι εξουσίες που δεν ασχολήθηκαν με το κοινό σε ποσοτικό και ποιοτικό επίπεδο. Να το εκπαιδεύσουν, να το κάνουν καλύτερο, να το πολλαπλασιάσουν».