«Όλοι θέλουμε σώμα αγάλματος, αυτό όμως χρειάζεται κόπο», αναφέρει με νόημα σε τηλεφωνική μας συνομιλία ο Εμμανουήλ Μπριλάκης, ορθοπαιδικός χειρουργός με μεγάλη εμπειρία στον χώρο του αθλητισμού. Καθώς μιλάμε, έρχονται στο μυαλό μου όλες οι φορές που πίστεψα ότι θα αποκτήσω χολιγουντιανό σώμα μέσα σε περίπου πενήντα μέρες – όσο δηλαδή απέχουν οι καλοκαιρινές διακοπές από το Πάσχα. Δεν έχω, όμως, μόνο εγώ ψευδαισθήσεις μεγαλείου: το 2023, μία από τις κορυφαίες αναζητήσεις στο ελληνικό ίντερνετ ήταν το «πώς να χάσω γρήγορα βάρος». Συνολικά, οι Έλληνες αναζήτησαν τη φράση περίπου 1,5 εκατ. φορές! Είναι σχεδόν σίγουρο ότι ελάχιστοι τα κατάφεραν.
Άλλωστε, οι περισσότεροι μένουν στην αναζήτηση και δεν προχωρούν στην πράξη (ή, έστω, στη σοβαρή προσπάθεια). Ακόμα όμως και όταν το πάρουν απόφαση, γίνεται συχνά με λάθος τρόπο. Πρόσφατα, ένας φίλος και συνάδελφος μου εκμυστηρεύτηκε ότι έπεσε θύμα ηλεκτρονικής απάτης, αλλά ευτυχώς η τράπεζα του επέστρεψε τα λεφτά του. Είχε δοκιμάσει να εγγραφεί σε ένα από τα εκατοντάδες fitness apps που κυκλοφορούν εκεί έξω. Το αποτέλεσμα ήταν η εγγραφή να γίνει –άγνωστο πώς– διπλή, εκείνος να χάσει 13 ευρώ, να χρειαστεί να φτάσει μέχρι την τράπεζα για να βρει το δίκιο του και στη συνέχεια να περάσει από πολλές περιπέτειες μέχρι να καταφέρει να ακυρώσει τη συνδρομή του.
Η εν λόγω εφαρμογή βαθμολογείται με μόλις ενάμισι στα πέντε αστεράκια στο Google Store, καταφέρνει όμως να προσελκύσει πάρα πολύ κόσμο, υποσχόμενη το γνωστό οξύμωρο σχήμα: μεγάλα αποτελέσματα σε λίγες μέρες. Στις εποχές όπου ο χρόνος είναι περισσότερο πολύτιμος ακόμα και από το χρήμα, το δέλεαρ είναι μεγάλο. Άλλωστε, ποιος λέει όχι στα θαύματα;
Fast food λογική
«Κατ’ αρχάς, δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις. Είναι κάτι που το ζήσαμε πρόσφατα με τις ενέσεις», μου ξεκαθαρίζει ο Γιώργος Μαρίνος, επίκουρος καθηγητής της Ιατρικής Σχολής Αθηνών και υπεύθυνος γιατρός στην Κολυμβητική Ομοσπονδία Ελλάδας. Αναφέρεται σε γνωστό σκεύασμα ενάντια στον διαβήτη που παρουσιάζεται τον τελευταίο καιρό ως η νέα «μαγική» λύση για αδυνάτισμα. «Αν ένα πρόγραμμα προσπαθεί να “κλέψει”, ακόμα και αν έχει αποτελέσματα, θα είναι πρόσκαιρα. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τις δίαιτες-αστραπή· τα κιλά επανέρχονται αμέσως σχεδόν μόλις αυτές τελειώσουν», έρχεται να συμπληρώσει ο Εμμανουήλ Μπριλάκης.
Μπορεί οι Έλληνες γιατροί να βλέπουν με τρομερή καχυποψία την ταχύρρυθμη λογική στο θέμα της γυμναστικής και της διατροφής, πρόσφατες όμως έρευνες έδειξαν το αντίθετο: Σύμφωνα με μελέτη που δημοσιεύθηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη Φαρμάκων των ΗΠΑ, στο πλαίσιο της οποίας ελήφθη δείγμα από 25.000 ανθρώπους, ένα με δύο λεπτά έντονης κίνησης τρεις φορές τη μέρα μειώνουν κατά 50% τις πιθανότητες ανάπτυξης κάποιας σοβαρής καρδιολογικής νόσου. Αντίστοιχα, η Washington Post φιλοξένησε άρθρο τον περασμένο Αύγουστο με τίτλο «Πώς το να κινείστε έντονα για τρία λεπτά τη μέρα μειώνει τον κίνδυνο του καρκίνου». Όχι, δεν πρόκειται για fake news, αλλά για μεμονωμένες έρευνες, οι οποίες παίρνουν μεγαλύτερη διάσταση επειδή δίνουν στο κοινό αυτό που θέλει να ακούσει: τη γρήγορη, εύκολη και σχετικά χωρίς κόπο λύση.
«Δεν υπάρχει περίπτωση να γυμνάσεις το μυϊκό σου σύστημα, να έχεις δηλαδή ένα σωστό αποτέλεσμα το οποίο θα έχει διάρκεια, αν δεν το κάνεις συστηματικά και για μεγάλο χρονικό διάστημα», τονίζει ο Εμμανουήλ Μπριλάκης.
Μπορεί, λοιπόν, κάποιες νέες έρευνες να εξαίρουν τα οφέλη της σύντομης και έντονης άσκησης, αλλά ακόμα και τα Μέσα που τις φιλοξενούν βάζουν αστερίσκο, αφού επί της ουσίας δεν αποτελούν κάτι άλλο πέρα από μια καλή λύση σε σχέση με το να μην κάνεις καθόλου γυμναστική. Βέβαια, στον μεγάλο ωκεανό του ίντερνετ κυκλοφορούν άρθρα που δεν μπαίνουν καν στον κόπο να παραθέσουν έρευνες: απλώς προτείνουν γρήγορα προγράμματα γεμάτα υπερβολές, κάτι σαν fast food του fitness δηλαδή.
«Στο κομμάτι της διατροφής κυκλοφορούν δύο ειδών “εύκολες λύσεις”. Η πρώτη είναι τα προγράμματα που έρχονται με κάποιο συμπλήρωμα ή υποκατάστατο γεύματος. Η δεύτερη είναι οι ψηφιακές εφαρμογές, όπου συμπληρώνοντας τα στοιχεία σου (φύλο, ηλικία, βάρος, μία-δύο συνήθειες) προκύπτει ένα τυποποιημένο πρόγραμμα με κάποιο επίπεδο εξατομίκευσης», μου εξηγεί η διατροφολόγος Εύα Ντζιού στην τηλεφωνική μας επικοινωνία. «Τα συγκεκριμένα apps μπορούν να έχουν αποτέλεσμα, αλλά έχουν και κάποιες εύλογες αδυναμίες. Για παράδειγμα, τι κάνουμε αν, ενώ δεν τρώμε κοτόπουλο, αυτό είναι το κύριο συστατικό της προτεινόμενης διατροφής; Εδώ έρχεται ο διατροφολόγος να μας “μετρήσει”, να συζητήσει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε και να μας δώσει εναλλακτικές».
Η πρώτη κατηγορία εύκολων λύσεων, αυτή που συνήθως συνοδεύεται από υπερβολικά δελεαστικούς τίτλους όπως «χάστε πέντε κιλά σε μία εβδομάδα», είναι μια εντελώς διαφορετική περίπτωση. Σύμφωνα με την 36χρονη διατροφολόγο, όχι απλώς είναι εκτός πραγματικότητας, αλλά μπορούν να αποδειχθούν και επικίνδυνες. «Αν δοθεί μια δίαιτα ιδιαίτερα αυξημένη σε πρωτεΐνες σε έναν οργανισμό που δεν γνωρίζουμε το ιστορικό του, μπορεί υπό συνθήκες να δημιουργήσει πρόβλημα σε ζωτικά όργανα, να πειραχτούν τα νεφρά ή το συκώτι».
Nέες τάσεις, παλιές συνταγές
«Καμία μελέτη δεν έχει πιστοποιήσει ότι η δίαιτα Κέτο κάνει όσα υπόσχεται», τονίζει η Εύα Ντζιού σχετικά με την κετογονική δίαιτα, η οποία αποκτά όλο και πιο πολλούς οπαδούς στις μέρες μας. «Γενικά, όπου βλέπουμε προτάσεις διατροφών στο ίντερνετ που έχουν μόνο μία έρευνα ως πηγή, δεν μπορούμε να τις εμπιστευόμαστε. Ξέρουμε, άραγε, τι επιβάρυνση θα έχει το σώμα μας σε δέκα χρόνια από τώρα δοκιμάζοντας μια διατροφή, όπως η Κέτο, με πολλά λιπαρά, πολλή πρωτεΐνη και καθόλου υδατάνθρακες;» Αντίστοιχα, χιλιάδες πιστούς ακολούθους κερδίζει η διαλειμματική νηστεία, η οποία μας επιτρέπει να τρώμε μόνο συγκεκριμένες ώρες της μέρας. Η κ. Ντζιού υποστηρίζει ότι, σε αντίθεση με τις περισσότερες άλλες σημερινές μόδες του fitness, δεν έχει θεαματικά αποτελέσματα σε λίγο χρόνο. Είναι, όμως, πολύ δημοφιλής σε ανθρώπους που δεν προλαβαίνουν ή δεν θέλουν να τρώνε πρωινό και σε όσους θέλουν να μειώσουν το ποσοστό λίπους στο σώμα τους. «Υπάρχει, όμως, ένα συχνό λάθος που παρατηρούμε όταν αυτή η διατροφή δεν γίνεται με τη βοήθεια κάποιου ειδικού», αναφέρει. «Πολλοί άνθρωποι τρώνε εντός του ωραρίου που τους επιτρέπεται υπερβολικές ποσότητες. Το να φας τρία πιάτα μακαρόνια και γλυκό μέσα σε ένα οκτάωρο είναι δεδομένο ότι δεν θα σε βοηθήσει να χάσεις κιλά».
Άλλωστε, οι περισσότεροι μένουν στην αναζήτηση και δεν προχωρούν στην πράξη (ή, έστω, στη σοβαρή προσπάθεια). Ακόμα όμως και όταν το πάρουν απόφαση, γίνεται συχνά με λάθος τρόπο. Πρόσφατα, ένας φίλος και συνάδελφος μου εκμυστηρεύτηκε ότι έπεσε θύμα ηλεκτρονικής απάτης, αλλά ευτυχώς η τράπεζα του επέστρεψε τα λεφτά του. Είχε δοκιμάσει να εγγραφεί σε ένα από τα εκατοντάδες fitness apps που κυκλοφορούν εκεί έξω. Το αποτέλεσμα ήταν η εγγραφή να γίνει –άγνωστο πώς– διπλή, εκείνος να χάσει 13 ευρώ, να χρειαστεί να φτάσει μέχρι την τράπεζα για να βρει το δίκιο του και στη συνέχεια να περάσει από πολλές περιπέτειες μέχρι να καταφέρει να ακυρώσει τη συνδρομή του.
Η εν λόγω εφαρμογή βαθμολογείται με μόλις ενάμισι στα πέντε αστεράκια στο Google Store, καταφέρνει όμως να προσελκύσει πάρα πολύ κόσμο, υποσχόμενη το γνωστό οξύμωρο σχήμα: μεγάλα αποτελέσματα σε λίγες μέρες. Στις εποχές όπου ο χρόνος είναι περισσότερο πολύτιμος ακόμα και από το χρήμα, το δέλεαρ είναι μεγάλο. Άλλωστε, ποιος λέει όχι στα θαύματα;
Οι κίνδυνοι της εύκολης λύσης
«Ας πάρουμε για παράδειγμα το θέμα της καρδιάς: ένα έντονο πρόγραμμα άσκησης επτά ημερών θα πυροδοτήσει ένα τρομερό σοκ στον οργανισμό κάποιου που μόλις ξεκίνησε τη γυμναστική. Δεν μπορούμε να δώσουμε σε έναν αρχάριο το ίδιο πρόγραμμα με αυτό ενός επαγγελματία αθλητή. Υπάρχει περίπτωση να μας “μείνει” στα χέρια», λέει μεταξύ αστείου και σοβαρού, αλλά χωρίς να αστειεύεται, ο Γιώργος Παπαδόπουλος. Μου εξηγεί ότι στα γυμναστήρια δεν υπάρχουν γυμναστές που βγάζουν προγράμματα πια. Αυτή τη δουλειά την έχει αναλάβει μια εξειδικευμένη εφαρμογή στον υπολογιστή, η οποία κάνει αυτόματα τους υπολογισμούς με βάση τα στοιχεία που έχουν καταχωρισθεί.
Σύμφωνα με τον 40χρονο γυμναστή, οι αρχάριοι ασκούμενοι πολύ συχνά μπορεί να δουν σημαντικές διαφορές μέσα σε έναν με δύο μήνες. Αποκλείεται, όμως, να συμβεί το ίδιο μέσα σε μία εβδομάδα – όπως συχνά διαφημίζουν διάφορα αμφιβόλου ποιότητος προγράμματα γυμναστικής στο ίντερνετ. «Κάποιος που συνηθίζει να τρέχει πέντε χιλιόμετρα στην προπόνησή του θα χρειαστεί κοντά στους δύο μήνες για να κατεβάσει τον χρόνο του ένα με δύο λεπτά. Τα προγράμματα fast forward, λοιπόν, δεν στέκουν ούτε προπονητικά ούτε επιστημονικά».
Γυμναστήρια χρησιμοποιούν αλγόριθμους, γυμναστές βασίζονται στο κινητό τους για να καταρτίσουν ένα πρόγραμμα γυμναστικής. Γιατί, λοιπόν, να μην απευθυνθούμε κατευθείαν σε μια εφαρμογή, κερδίζοντας χρόνο και χρήμα; «Τα apps δίνουν συνήθως επιλογές για αρχάριους», λέει ο Γιώργος Παπαδόπουλος, χωρίς να καταδικάζει τη σύγχρονη τεχνολογία. «Αν όμως ο χρήστης θεωρεί ότι είναι προχωρημένος (ενώ είναι αρχάριος) και δεν πατήσει την επιλογή beginner, υπάρχουν σοβαροί κίνδυνοι για μυοσκελετικούς τραυματισμούς, ενώ σε σπάνιες περιπτώσεις και για την καρδιά».
Είναι κάτι που μου επιβεβαίωσε και ο ορθοπαιδικός χειρουργός Εμμανουήλ Μπριλάκης, λέγοντας μάλιστα ότι ακόμα και επαγγελματίες αθλητές κινδυνεύουν να τραυματιστούν αν η προπονητική τους ρουτίνα αλλάξει πολύ απότομα. «Οι πιο πολλοί τραυματισμοί από την “υπέρχρηση”, όπως την ονομάζουμε, συμβαίνουν συνήθως και στον επαγγελματικό αθλητισμό σε περιόδους αυξημένης έντασης. Είναι ασφαλές, λοιπόν, να πηγαίνουμε από το ένα επίπεδο στο άλλο σταδιακά. Όταν αυτό γίνεται με άλματα, καταλήγει να είναι επικίνδυνο».
Μαγικά φίλτρα
Η υπομονή είναι αρετή. Την ίδια όμως στιγμή χρειάζεται και εγκράτεια, αφού καθημερινά βομβαρδιζόμαστε από ειδήσεις/διαφημίσεις/αναρτήσεις που προωθούν το νέο «μαγικό» κόλπο για να χάσουμε κιλά σε χρόνο dt και να αποκτήσουμε τους κοιλιακούς που πάντα ονειρευόμασταν. «Το λίπος διανέμεται πολύ διαφορετικά σε κάθε άνθρωπο. Είναι μισή αλήθεια ότι μία και μόνο άσκηση θα φέρει τους πολυπόθητους γραμμωμένους κοιλιακούς. Είναι συνδυασμός πολλών πραγμάτων και σίγουρα παίζει ρόλο και ο σωματότυπος», εξηγεί ο Γιάννης Τσακίρης, 30 ετών, γυμναστής. «Για μένα, το πιο επικίνδυνο στον χώρο του fitness είναι η ημιμάθεια. Οι άνθρωποι τρέχουν να αγοράσουν ένα συγκεκριμένο τσάι το οποίο διαφημίζεται ως ο τέλειος σύμμαχος για μεγάλες καύσεις. Αν όμως δεν είμαι σωστός με τη διατροφή μου, ακόμα και δέκα κούπες ημερησίως από αυτό το τσάι να πιω δεν θα έχουν κανένα αποτέλεσμα».
Αν αναρωτιέστε ποιος ακολουθεί με τόση ευκολία τέτοιες φανερά υπεραπλουστευμένες λύσεις, αρκεί το συγκεκριμένο παράδειγμα για να πειστείτε: η Usa Today υποστήριζε με άρθρο της το 2019 πως η Μπιγιονσέ έχασε δέκα κιλά πίνοντας μόνο ένα συγκεκριμένο ρόφημα αποτοξίνωσης, αποτελούμενο από νερό, πιπέρι καγιέν, σιρόπι σφενδάμου και φρέσκο χυμό λεμονιού. Πρόκειται για ένα «μαγικό φίλτρο» το οποίο έχει απασχολήσει την ιντερνετική αρθρογραφία ξανά και ξανά τα τελευταία χρόνια. Φυσικά, η αλήθεια κρύβεται στις λεπτομέρειες: όλοι θυμούνται το ρόφημα αποτοξίνωσης που προτιμά η Μπιγιονσέ, σχεδόν κανείς όμως δεν θυμάται ότι το 2022 δήλωσε πως για να ξαναχάσει δέκα κιλά ακολούθησε μια αυστηρή βίγκαν διατροφή για 22 ολόκληρες μέρες.
Η Εύα Ντζιού δεν είναι καν σίγουρη ότι η Αμερικανίδα ποπ σταρ χρησιμοποίησε το εν λόγω ρόφημα, αφού, όπως υποστηρίζει, αυτού του είδους οι αναρτήσεις είναι πολύ συχνά fake news. «Ένα ρόφημα από μόνο του δεν μπορεί να μας κάνει να χάσουμε δέκα κιλά. Θα πρέπει ταυτόχρονα να κάνουμε διατροφή και συστηματική άσκηση. Για να γίνει κάτι τέτοιο, θα πρέπει να μας βάλουν στο κρεβάτι ενός νοσοκομείου για μία εβδομάδα και να μας τρέφουν μονάχα με ορό». Βέβαια, το τρομακτικό είναι πως υπάρχουν αναφορές για ανθρώπους που εμπιστεύτηκαν τυφλά το ρόφημα αποτοξίνωσης της Μπιγιονσέ και τράφηκαν αποκλειστικά με αυτό για αρκετές μέρες!
«Κυκλοφορούν πολλές τέτοιες “μόδες” όπου οι άνθρωποι τρέφονται μόνο με κάποια σκευάσματα που διαφημίζονται ως αντιοξειδωτικά», εξηγεί η διατροφολόγος. «Πρακτικά, όμως, οι άνθρωποι που θα ακολουθήσουν αυτές τις μεθόδους για λίγες μέρες “σέρνονται” και δεν είναι καθόλου λειτουργικοί. Στη συνέχεια, και ενώ έχουν χάσει δύο έως τρία κιλά, παίρνουν ένα με ενάμισι κιλό αμέσως μόλις εισαγάγουν ξανά τη στερεά τροφή στο διαιτολόγιό τους. Όσα “έχτισες” γκρεμίζονται δηλαδή με το καλημέρα».
Δέκα χιλιάδες βήματα
Η ανθρωπότητα ετοιμάζεται να ταξιδέψει στον πλανήτη Άρη, αλλά την ίδια στιγμή πέφτει στις μεγάλες παγίδες των πιο εύκολων λύσεων. Ειλικρινά, πόσο λογικό είναι να πιστεύουμε ότι μπορούμε να λύσουμε το πρόβλημα των περιττών κιλών μέσα σε πέντε λεπτά την ημέρα; «Το βασικό δεν είναι να χάσουμε τα κιλά που πήραμε στις γιορτές, αλλά να αποκτήσουμε κουλτούρα άσκησης», τονίζει ο επίκουρος καθηγητής Ιατρικής Γιώργος Μαρίνος. «Ό,τι είδους άσκηση και αν επιλέξουμε, ακόμα και αν είναι κατ’ οίκον γυμναστική όπου χρησιμοποιούμε μόνο το βάρος του σώματός μας, καλό είναι πρώτα να έχουμε επισκεφτεί τον οικογενειακό μας γιατρό. Φαντάζεστε κάποιος με σοβαρό πρόβλημα στη μέση να επιλέξει ένα πρόγραμμα που επιβαρύνει ακριβώς αυτό το σημείο του σώματος;»
Μάλιστα, με τη μάστιγα των εύκολων λύσεων έρχονται αντιμέτωποι καθημερινά στη δουλειά τους και οι γυμναστές. Ο Γιάννης Τσακίρης πασχίζει να εξηγήσει σε κάποιες κοπέλες που προπονεί ότι δεν μπορούν να πετύχουν θαύματα σε δέκα μόλις μέρες. «Παρακολουθούν στο Ίνσταγκραμ ένα μοντέλο που προωθεί κάποιες περίεργες ασκήσεις και έρχονται εδώ και μου ζητούν να κάνουν ακριβώς το ίδιο. Δεν υπολογίζουν, όμως, ότι η συγκεκριμένη κοπέλα έχει “τέλειο” DNA, κάνει καθημερινή γυμναστική και προσέχει πολύ τη διατροφή της», λέει με μια δόση απογοήτευσης ο 30χρονος γυμναστής.
Εκεί έξω, στο μεγάλο πουθενά του ελληνικού –και όχι μόνο– ίντερνετ, κυκλοφορεί τρομερή παραπληροφόρηση η οποία βρίσκει συνεχώς πρόθυμους ακροατές. Οι περισσότερες «μαγικές» ασκήσεις και διατροφές έχουν μια κάποια βάση, απλώς, όπως είναι φυσικό, δεν μπορούν να κάνουν θαύματα από μόνες τους και μέσα σε λίγες μόλις μέρες. Και όμως, το κοινό πέφτει ξανά και ξανά στις ίδιες παγίδες, προσδοκώντας το ακατόρθωτο – όχι μόνο στο fitness, αλλά παντού.
Μήπως όμως υπάρχει τελικά μια μαγική εξίσωση που μας δείχνει πόσο συχνά οφείλουμε να γυμναζόμαστε; Ο Γιώργος Μαρίνος θεωρεί ότι το πρώτο που πρέπει να κάνουμε είναι να μην καθόμαστε οκτώ ώρες σε μια καρέκλα, αλλά να σηκωνόμαστε κάθε μία ώρα από αυτήν. Μάλιστα, αντιλαμβανόμενος τους χρονικούς περιορισμούς που όλοι έχουμε στη ζωή μας, προτείνει να προσαρμόζουμε το πρόγραμμα άσκησής μας τόσο στον διαθέσιμο χρόνο, όσο και στα ενδιαφέροντά μας. «Με λίγα λόγια, αν μπορούμε να κάνουμε 10.000 βήματα τη μέρα, είναι πολύ σημαντικό», μου απαντά όταν του ζητώ να γίνει πιο συγκεκριμένος. «Το πώς θα τα κάνουμε αυτά είναι δικό μας θέμα: μπορούμε να τα περπατήσουμε, να τα τρέξουμε, να τα κάνουμε σε ένα γήπεδο τένις – ανάλογα με την ηλικία μας, τα κιλά μας αλλά και το επίπεδο εκγύμνασής μας».
Σύμφωνα με τον υπεύθυνο γιατρό της Κολυμβητικής Ομοσπονδίας Ελλάδος, αυτή η αρχή είναι ικανή να προστατεύσει το μυϊκό μας σύστημα, να μειώσει κατά 10% το σωματικό μας βάρος πολύ εύκολα, βελτιώνοντας άμεσα την ποιότητα ζωής, αλλά και να μας βοηθήσει να αποκτήσουμε ένα πιο όμορφο σώμα. Αυτά όσον αφορά τον μέσο άνθρωπο, εκείνον που θέλει να γυμναστεί ουσιαστικά και δεν εξαπατάται με το να πιστεύει ότι θα αποκτήσει χολιγουντιανό κορμί μέσα σε λιγότερες από πενήντα μέρες και χωρίς ιδιαίτερες στερήσεις. Για όλους τους υπόλοιπους από εμάς, εκείνους που πεισματικά επιμένουν να ονειρεύονται σώματα-αγάλματα δίχως να ιδρώσουν, ισχύει αυτό που μου είπε ο γυμναστής Γιώργος Παπαδόπουλος: «Αν θέλεις σώμα αθλητή του πόλο, θα πρέπει να αφιερώσεις και τον αντίστοιχο χρόνο και κόπο για να το αποκτήσεις. Θαύματα δεν γίνονται από μόνα τους».