Φταίνε ο φόβος και η άγνοια ή η εκτενής διεθνής πληροφόρηση που μας κάνουν να πιστεύουμε πως οι καταστροφές γύρω μας πληθαίνουν, πως οι κακές ειδήσεις αυξάνονται; Έχει κάτι αυτό το γρουσούζικο 2020; Ή πάντα οι ανθρώπινες δυστυχίες συσσωρεύονταν με αυτόν τον ρυθμό, απλώς τις προσέχουμε μόνο όταν μας αγγίζουν;
Στην εποχή των επιταχυνόμενων ολέθρων, η έκρηξη στο λιμάνι της Βηρυτού είναι ήδη μια δυσάρεστη μπαγιάτικη είδηση. Την έχουμε διαβάσει επανειλημμένα από το 1975. Και από πολύ παλιότερα.
«Στις 13 Απριλίου 1975 ξεσπά το Μίσος. Μερικές χιλιετίες κακοφορμισμένων στερήσεων βρίσκουν και πάλι έκφραση», γράφει η Λιβανέζα συγγραφέας και ζωγράφος Ετέλ Αντνάν.
«Έτσι η Βηρυτός έγινε σιγά σιγά μια πελώρια ανοιχτή πληγή: Αν μπορούσε κανείς να μετρήσει τον πόνο σε βάρος και τετραγωνικά μέτρα, θα έλεγε ότι η πόλη υπέφερε από “γεγονότα”, περισσότερο από κάθε άλλη πόλη του 20ού αιώνα…»*
Στις φωτογραφίες του Ελληνολιβανέζου Ζορζ Σαλαμέ δεν συναντάς γεγονότα, όλα έχουν ήδη συμβεί ή πρόκειται να συμβούν. Ο χρόνος είναι κυκλικός. Αλλά και ο τόπος επίσης. Κυκλικός σαν τη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου που τη διασχίζουν αέναα οι Φοίνικες, οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι, οι Σύριοι, οι Ιταλοί, οι Κύπριοι. Έμποροι, στρατιώτες, πρόσφυγες. Ταξιδιώτες.
Καθώς διασχίζεις τις εικόνες του –τα ρήματα που εκφράζουν κίνηση είναι πιο ταιριαστά από αυτά που αναφέρονται στην όραση στην περίπτωσή του– τα σύνορα αποσυντίθενται. Στην ενότητα φωτογραφιών του με τίτλο Λευκή Μεσαία Θάλασσα** (το αραβικό όνομα της Μεσογείου) η γεωγραφία γίνεται πιο ρευστή και από την ιστορία ακόμη. Αυτά τα έρημα βράχια δίπλα στη φουρτουνιασμένη θάλασσα και οι καμινάδες στο βάθος είναι στο Κερατσίνι; Ή στο Ζουκ Μκάγιελ; Οι αρχαίες κολόνες ανάμεσα στα αμπέλια, Νεμέα ή Τύρος; Θάλασσες, ξερόβραχα, κυπαρίσσια, ελιές, τσιμεντόλιθοι, καΐκια, αγάλματα, αλάνες, πολυκατοικίες. Σαλαμίνα ή Σαρδηνία; Πάργα, Σελινούντας, Νέα Μάκρη, Αλεξάνδρεια, Σάμος, Παλέρμο, Ερεσός, Ραμνούντα, Βύβλος, Λάρνακα, Πούλια, Σαλίνα, Σιδώνα; Μπερδεύεις ονόματα, ξεχνάς χώρες, αντιλαμβάνεσαι πιο καθαρά όσα μας ενώνουν πέρα από ρητορικά σχήματα και ψευδοποιητικές πολιτικολογίες.
Στις φωτογραφίες του συνήθως δεν υπάρχουν άνθρωποι. (Αν και τα φαινομενικά άδεια τοπία του σφύζουν από ανθρώπινη παρουσία.) Όταν εμφανίζονται, στέκονται συχνά στην άκρη της θάλασσας, κοιτάνε τον άδειο ορίζοντα. «Αλλά τι κοιτάνε;» αναρωτήθηκε ο Σαλαμέ σε μια κουβέντα μας. «Ίσως κοιτάνε απέναντι, αλλά τι υπάρχει εκεί να δεις; Ίσως κοιτάνε στον καθρέφτη τελικά. Ίσως κοιτάζονται στον καθρέφτη».
Μήπως θα έπρεπε να εντάξουμε την ιστορία του Λιβάνου στην ύλη των σχολείων μας; Μπορεί ως χώρα να έχουμε παραγάγει περισσότερη ιστορία από όση μπορούμε να καταναλώσουμε αλλά οι καθρέφτες –ακόμη και οι παραμορφωτικοί– βοηθάνε στην αυτογνωσία. Λειτουργούν ως συστήματα προειδοποίησης.
Ο Λίβανος έζησε ανακυκλούμενη βία, ατελείωτες συρράξεις, συνεχείς εμφύλιους, με αποκλεισμένους στο έδαφός του από το 1948 Παλαιστίνιους πρόσφυγες και Σύριους πιο πρόσφατα. Άρχισε να αλλάζει με αδιανόητο ρυθμό από τα τέλη του ’90. Τα τελευταία τριάντα χρόνια η ανοικοδόμηση του κέντρου της Βηρυτού αποδείχτηκε πιο καταστροφική από τον πόλεμο. Η οικοδομική ασυδοσία, η εκτεταμένη διαφθορά, το ξεπούλημα κάθε δημόσιου αγαθού και υπηρεσίας άλλαξαν τη δομή της χώρας. Η ακτή της μεταμορφώθηκε σε ένα μπετονένιο τείχος πολυκατοικιών και πολυτελών καταλυμάτων, η πόλη κατάπιε τα χωριά, τα ποτάμια στέρεψαν, τα περίφημα βουνά φαγώθηκαν για να γίνουν άμμος και τούβλα για τις οικοδομές.
«Πρέπει να λεχθεί ότι τούτη η πόλη, κέντρο κάθε λογής πορνείας, διαθέτει πολύ χρήμα και αναρίθμητα εργοτάξια. Το τσιμέντο αναμείχθηκε με το χώμα και σιγά σιγά έπνιξε τα περισσότερα δέντρα. Αν όχι όλα», προειδοποιούσε η Αντνάν ήδη από το 1977.
Σε ένα δίλεπτο βίντεό του, ο Ζορζ Σαλαμέ χρησιμοποιεί υλικό από μια ερασιτεχνική ταινία του πατέρα του. Είναι 1975, μερικές εβδομάδες μετά την έναρξη του εμφύλιου στο κέντρο της Βηρυτού. Ο Ναμπίλ Σαλαμέ και ο συνεργάτης του Κορνήλιος Γρηγοριάδης ξαναγυρνούν στο γραφείο τους που έχει καταστραφεί από τους βομβαρδισμούς. Στην οθόνη βλέπουμε ερείπια, ατελείωτα ερείπια, στη μοβ απόχρωση του υποεκτεθειμένου σούπερ οκτώ. Και μετά έναν άντρα να μπαίνει στο εσωτερικό ενός ρημαγμένου γραφείου. Τραβάει θεατρικά τα μαλλιά του, φωνάζει χωρίς να τον ακούμε, εξετάζει τα αποκαΐδια, χτυπιέται με την κωμική απελπισία των βωβών ταινιών. Σκορπίζει τις στάχτες και χορεύει.
«Τι να κάνεις σε τούτη την αντι-γιορτή, αν όχι να χορέψεις; Τα κωφάλαλα σηκώνονται και, υποστηριζόμενα από τους ρυθμούς που μεταδίδονται στα σώματά τους μέσα από τη γη, που τη σφυροκοπούν οι βόμβες, αρχίζουν να χορεύουν».
| * ETEL ADNAN, ΣΙΤΤ ΜΑΡΙ – ΡΟΖ, μτφ. Λίζυ Τσιριμώκου, εκδ. ΑΓΡΑ ** GEORGES SALAMEH, WHITE MIDDLE SEA, georgessalameh.blogspot.com |