Οι βιωματικοί περίπατοι στην ιστορία του άστεως, στους οποίους μας προσκαλεί ο Ιωάννης Μ. Μιχαλακόπουλος, ακολουθούν διαδρομές με προορισμό δώδεκα εκκλησάκια της Αθήνας. Διάσπαρτα στο κέντρο της πρωτεύουσας και σε αστικές γειτονιές, συχνά λανθάνουν της προσοχής, αν και είναι πολύ γνωστά στους περιοίκους και καταγεγραμμένα στην ιστορία και στη μνήμη της πόλης.
Ενας εναλλακτικός τρόπος να γνωρίσει κανείς την Αθήνα είναι τα εκκλησάκια αυτά. Ο Ιωάννης Μ. Μιχαλακόπουλος, πολυσχιδής και λεπταίσθητος ιστοριοδίφης, με σημαντική συνεισφορά στη γνώση μας για την Αθήνα, έχει επιτύχει να δώσει έναν ευσύνοπτο οδηγό, μεστό νοήματος και πληροφοριών, για τον «θησαυρό» που έχουμε δίπλα μας, και συχνά αγνοούμε. Οι ωραίες φωτογραφίες και τα ιδιαίτερα προσεκτικά κείμενα συνθέτουν την έκδοση «Δώδεκα εκκλησάκια των Αθηνών» (εκδ. Λογότυπο, με χορηγία του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστόπουλου), με σύμβουλο έκδοσης τον ιστορικό Νίκο Γ. Μοσχονά, ο οποίος και προλογίζει, χαρακτηρίζοντας τα εκκλησάκια αυτά «σταθμούς αστικής ευλάβειας».
Ο Ιωάννης Μ. Μιχαλακόπουλος μας ξεναγεί στη βαθιά, παλιά Αθήνα με γνώσεις αρχιτεκτονικής, ιστορίας και λαογραφίας. Συνομιλεί με μελετητές και πνευματικούς δασκάλους, όπως τον Καμπούρογλου, τον Ορλάνδο, τον Μπίρη, αλλά και τον Παπαδιαμάντη και τον Μωραϊτίδη, για να μας οδηγήσει σε μια ανασκαφή στο σώμα της πόλης, ανασκαφή με εργαλεία την πίστη στον σκοπό. Και σκοπός είναι η ανάδυση του μη προφανούς, αυτών των κοιτίδων σεμνότητας και ομορφιάς, σε πυκνές γειτονιές, σε πολυσύχναστους δρόμους, ανάμεσα στον βόμβο της κίνησης και την τύρβη της ασυνείδητης ζωής.
Οι κατεδαφίσεις
Αν δεν είχαν κατεδαφιστεί εκκλησάκια στα πρώτα χρόνια της Αθήνας ως πρωτεύουσας, για να ανοιχτούν οι νέοι δρόμοι της πόλης, και στη δεκαετία του ’30 στο Βρυσάκι, εκεί όπου αναδύθηκε η Αρχαία Αγορά, σήμερα θα μιλούσαμε για πολλά περισσότερα, όλα πετράδια μιας τέχνης γηγενούς, με επιρροές από διάφορες παραδόσεις του ελληνισμού, αλλά, εν τέλει, όλα χωνεμένα στο αθηναϊκό ιδίωμα, όπως αυτό έμελλε να εξελιχθεί. Ο Ιωάννης Μ. Μιχαλακόπουλος μας συστήνει δώδεκα εκκλησάκια, τα οποία μπορούμε όλα (πλην μιας περίπτωσης) να τα επισκεφθούμε. Είναι: Αγιος Ιωάννης της Κολώνας (Ευριπίδου 70), Αγία Κυριακή (Αθηνάς 28), Αγιος Αθανάσιος (Αριστοφάνους 32, Ψυρρή), Παναγία Παντάνασσα (Μοναστηράκι), Αγιος Ελισσαίος (Αρεως 14, Μοναστηράκι), Προφήτης Ηλίας και Αγιος Χαράλαμπος (υπήρχαν στην Αρχαία Αγορά), Αγιοι Ανάργυροι (Πρυτανείου και Ερεχθέως), Αγιος Δημήτριος Λουμπαρδιάρης (Λόφος Φιλοπάππου), Αγία Δύναμις (Μητροπόλεως και Πεντέλης), Αγιοι Ισίδωροι (Δυτική πλευρά Λυκαβηττού), Αγιος Ανδρέας – μονή Αγίας Φιλοθέης (Λευκωσίας 40), Αγιοι Απόστολοι (Σουμελά και Αγίων Αποστόλων, Κυψέλη). Μαζί με τα λαογραφικά και καλλιτεχνικά στοιχεία, μαζί με την ιστορία της πίστης στην Αθήνα, αναδύεται και το τοπίο της πόλης, το αστικό αλλά και το φυσικό, καθώς πολλά από αυτά είναι συνυφασμένα με το ανάγλυφο των λόφων της, με αρχαιολογικούς χώρους ή απλώς με παλιές πλατείες και μυθολογημένους από τον χρόνο δρόμους. Οπως σημειώνει και ο Νίκος Γ. Μοσχονάς, ορισμένα από τα εκκλησάκια αυτά είναι μια-δυο στάθμες κάτω από το επίπεδο του δρόμου, λόγω μεταγενέστερων επιχωματώσεων και έχουν αφεθεί να ασφυκτιούν. Παρόλα αυτά, η απλότητα της μορφής τους και η ευγένεια της τέχνης τους αποσπά το βλέμμα και θεραπεύει την ανάγκη για γαλήνη.