Όταν ο Ντέιβιντ Μπόουι ηχογραφούσε το έξοχο τραγούδι του «Life on Mars», στο κλασικό πλέον άλμπουμ «Hunky Dory» (1972), μπορεί εκεί να μιλούσε κάπως συμβολικά για την ύπαρξη ζωής στον Άρη, όμως η αλήθεια είναι ότι ο Μπόουι είχε μιαν αδυναμία στο διάστημα και τους εξωγήινους και, βέβαια, ο περίφημος «κόκκινος πλανήτης», ο γειτονικός μας Άρης, εξάπτει την ανθρώπινη φαντασία από τα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνα.
Είχε μεσολαβήσει ο περίφημος «Πόλεμος των Κόσμων» του Τζορτζ Χέρμπερτ Ουέλς και η ιστορική ραδιοφωνική φάρσα που έστησε τη δεκαετία του 30 ο Όρσον Ουέλς, βασισμένος στον «Πόλεμο των Κόσμων», προκαλώντας πραγματικό πανικό σε πολλές περιοχές των Ηνωμένων Πολιτειών: πολλοί νόμισαν στ’ αλήθεια πως βρίσκεται σε εξέλιξη εισβολή των Αρειανών στη Γη (το περιστατικό αναβίωσε με κωμικό τρόπο ο Γούντι Άλεν στην ταινία του «Ημέρες ραδιοφώνου» το 1988).
Η εμμονή μας με τον Άρη πάει πολύ πιο πίσω στο χρόνο. Προτού φτάσουμε όμως στον δέκατο ένατο αιώνα, ας κάνουμε πρώτα μια στάση στη δεκαετία του 20. Σύμφωνα με τον ιρακινής καταγωγής Βρετανό αστροφυσικό Τζιμ Αλ-Καλίλι («Οι δαίμονες της φυσικής», εκδ. Τραυλός), η πρώτη σοβαρή αναζήτηση ραδιοσημάτων από νοήμονα εξωγήινα όντα ξεκίνησε το 1924 στην Αμερική, με ένα πρόγραμμα που δεν κράτησε πολύ.
Εκείνη την εποχή πίστευαν ακόμη ότι ο πλανήτης που συγκέντρωνε μεγαλύτερες πιθανότητες να φιλοξενεί κάποιον εξωγήινο πολιτισμό ήταν ο γειτονικός μας Άρης, και πως αν οι Αρειανοί σκόπευαν να επικοινωνήσουν μαζί μας, θα το έκαναν όταν οι δύο πλανήτες θα βρίσκονταν στην κοντινότερη μεταξύ τους απόσταση – που συμβαίνει στη διάρκεια της «αντίθεσης», καθώς η Γη περνάει ανάμεσα στον Άρη και στον Ήλιο. Μια τέτοια αντίθεση σημειώθηκε μεταξύ 21 ης και 23 ης Αυγούστου 1924, όταν ο Άρης βρέθηκε για πρώτη φορά μετά από χιλιάδες χρόνια, πολύ κοντά στη Γη (ρεκόρ που καταρρίφθηκε τον Αύγουστο του 2003 – το φαινόμενο θα επαναληφθεί το 2287). Πίστευαν πως αν υπήρχαν Αρειανοί, θα αξιοποιούσαν το φαινόμενο της αντίθεσης για να εκπέμψουν σήματα προς τη Γη.
Tο Πολεμικό Ναυτικό των Ηνωμένων Πολιτειών πήρε την ιδέα αρκετά σοβαρά, ώστε να επιβάλει μια «Εθνική Ημέρα Ραδιοφωνικής Σιγής», ζητώντας απ’ όλους τους ραδιοφωνικούς σταθμούς της χώρας να διακόπτουν εντελώς το πρόγραμμά τους για πέντε λεπτά ανά ώρα, όλες τις ώρες, στη διάρκεια της πληρέστερης διέλευσης του Άρη – φαινόμενο που κράτησε συνολικά 36 ώρες. Στο Αμερικανικό Ναυτικό Αστεροσκοπείο, στην Ουάσινγκτον, μετέφεραν με αεροσκάφος έναν δέκτη ραδιοκυμάτων σε ύψος 10.000 ποδιών, και όλοι οι ναύσταθμοι της χώρας πήραν εντολή να παρακολουθούν τα ερτζιανά, αναζητώντας ασυνήθιστες ενδείξεις. Το μόνο που άκουσαν ήταν στατικός θόρυβος – μαζί με τα σήματα ιδιωτικών σταθμών, που δεν σεβάστηκαν τη ραδιοφωνική σιγή.
Πώς όμως γεννήθηκε η ανθρώπινη εμμονή με τον Άρη και την πεποίθηση ότι υπάρχει ζωή εκεί; Ήταν το 1877 όταν ένας Ιταλός αστρονόμος, ο Τζοβάνι Σκιαπαρέλι, παρατήρησε κάτι που τον παραξένεψε στον κόκκινο πλανήτη που τότε βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση σε σχέση με τη Γη: ένα πλέγμα γραμμών που διαγραφόταν στην επιφάνεια του πλανήτη. Αυτό δεν ήταν κάτι που εντοπιζόταν για πρώτη φορά, με τον Σκιαπαρέλι όμως έγινε ευδιάκριτο το φαινόμενο και ο Ιταλός επιστήμονας ήταν ο πρώτος που ονόμασε τα πλέγματα αυτά «κανάλια».
Παρ’ όλα αυτά, η ανακοίνωση του Ιταλού δεν προκάλεσε ιδιαίτερη αίσθηση. Αντίθετα, το 1894, όταν ο Αμερικανός επιχειρηματίας, μαθηματικός και αστρονόμος Πέρσιβαλ Λόουελ, μίλησε για κανάλια στον Άρη, έγινε πρωτοσέλιδο σε πολλές εφημερίδες.
Ο Αμερικανός επιχειρηματίας, μαθηματικός και αστρονόμος Πέρσιβαλ Λόουελ
Ο Λόουελ ήταν ενήμερος για τα «ευρήματα» του Σκιαπαρέλι, η όραση του οποίου όμως είχε αρχίσει πια να εξασθενεί. Αποφάσισε ο ίδιος να παρέμβει τότε: ήξερε πως τον Οκτώβριο του 1894 ο Άρης θα βρισκόταν ξανά σε κοντινή θέση από τη Γη οπότε έστησε ένα νέο παρατηρητήριο με τηλεσκόπιο στην έρημο της Αριζόνας και από εκεί παρατήρησε συστηματικά τον πλανήτη. Αυτό που είδε ήταν ένα πλέγμα γραμμών με τεράστια πολυπλοκότητα και με απαράμιλλη γεωμετρική ομορφιά. «Αυτά», έγραψε, «είναι τα Κανάλια του Άρη».
Ο Λόουελ ζωγράφισε αυτό που έβλεπε στο τηλεσκόπιο, για την ακρίβεια σχεδίασε λεπτομερέστατους χάρτες. Η θεωρία του, που συνέπιπτε με τον διαρκή, γενικευμένο, διεθνή θαυμασμό για τη διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ το 1869, καθώς και άλλων θαλάσσιων οδών στη Γη, ήταν πως στον Άρη υπήρχε ένας εξελιγμένος εξωγήινος πολιτισμός ο οποίος πάσχιζε να επιβιώσει χτίζοντας κανάλια με νερό. Ο πλανήτης του αργοπέθαινε, καθώς την επιφάνειά του κάλυπταν τεράστιες εκτάσεις άμμου, οπότε τα δήθεν υδρευτικά αυτά έργα και οι υδάτινες οδοί ήταν ένα μέσον σωτηρίας.
Η θεωρία του Λόουελ θεωρήθηκε επαναστατική, κυρίως όμως εδραζόταν σε αστρονομικά δεδομένα της εποχής σχετικά με τον κύκλο ζωής των πλανητών: η Σελήνη ήταν ένας κόσμος που φαινόταν να έχει πεθάνει, η Γη παρέμενε ακόμα ζωντανή, οπότε ο Άρης ήταν στη φάση της κατάρρευσης.
Οι απόψεις του Λόουελ ήταν τόσο εξωτικές που σε κάθε δημόσια ομιλία του, πολύς κόσμος προσερχόταν να τον παρακολουθήσει. Βεβαίως, δεν ήταν λίγοι οι αστρονόμοι που απέρριπταν τις θεωρίες του Λόουελ – ο οποίος ήταν αρκετά προσεκτικός ώστε να μην αποπειραθεί να περιγράψει τι είδους πλάσμα μπορεί να ήταν ο Αρειανός.
Όταν το 1916 άφησε την τελευταία του πνοή, η θεωρία των «καναλιών του Άρη» κρατούσε ακόμα – και αυτό εξηγεί γιατί στα 1924 διοργανώθηκε όλο αυτό το πείραμα «επικοινωνίας» με τον Άρη, βασισμένο στην πίστη πως υπήρχαν νοήμονα όντα που ήθελαν να επικοινωνήσουν μαζί μας. Το εκπληκτικό όμως είναι ότι τα «κανάλια του Άρη» έβρισκαν υποστηρικτές ακόμα και έως και τη δεκαετία του ’60. Το 1971 όμως, η διαστημοσυσκευή Μάρινερ 9 τράβηξε καθαρές, κοντινές φωτογραφίες (περί τις 7.000) της επιφάνειας του Άρη διαψεύδοντας συντριπτικά τη θεωρία του Λόουελ.
Τι είχε δει λοιπόν ο Αμερικανός αστρονόμος το 1894; Είχε σκόπιμα εξαπατήσει την επιστημονική κοινότητα και το περίεργο κοινό;
Κατά τον Άρθουρ Κλαρκ, «Ο Λόουελ ήταν σοβαρός αστρονόμος, αυτός ήταν που καθόρισε τα κριτήρια για τα παρατηρητήρια, που ακόμα και σήμερα εφαρμόζονται. Πίστευε με πάθος στην άποψη, που σήμερα είναι αποδεκτή, ότι θα πρέπει να υπάρχει ζωή και σε άλλους πλανήτες και οι εργασίες του πολλά χρόνια μετά το θάνατό του οδήγησαν στην ανακάλυψη του Πλούτωνα. Γι’ αυτό είναι μάλλον απίθανο να είχε συνειδητά οργανώσει μια απάτη». («Τα μυστήρια του κόσμου», εκδ. Κάκτος).
Μεταγενέστερες αστρονομικές παρατηρήσεις έδωσαν την ευκαιρία στους επιστήμονες να κατανοήσουν ότι άνεμοι και ιδιότυπες διαμορφώσεις στην αμμώδη επιφάνεια του Άρη ήταν που μπέρδεψαν τον Λόουελ το 1894.
Σήμερα, πια με τις διαστημοσυσκευές που έχουν προσεδαφιστεί και τρέχουν πάνω στον κόκκινο πλανήτη, ξέρουμε πολλά περισσότερα γι’ αυτόν – όπως και το ότι υπάρχει όντως νερό στον Άρη (υπό μία έννοια, δεν είχε πέσει πολύ έξω ο Λόουελ) και άρα ενδεχομένως κάποιοι μικροοργανισμοί εξωγήινης ζωής. Και, φυσικά, η μεγάλη συζήτηση περί του Άρη στον 21 ο αιώνα είναι αν, και πότε, ο άνθρωπος θα πατήσει στην επιφάνειά του και αν θα στήσει διαστημικές αποικίες εκεί. Επ’ αυτού ο Ιλον Μασκ, και άλλοι ιδιωτικοί διαστημικοί οργανισμοί, θα έχουν πολλά να πούμε στο κοντινό μέλλον.