Εγκληματική φυσικότητα
Πριν από λίγες ημέρες, ένας άνδρας στη Μάνη πυροβόλησε και σκότωσε τη γυναίκα του με το κυνηγετικό όπλο του μπροστά στην κόρη τους. Πολλές είναι οι παθογένειες που μπορεί να τον οδήγησαν εκεί, κάποιες από τις οποίες μπορούμε να τις υποθέσουμε, ενώ κάποιες άλλες δεν θα τις μάθουμε ποτέ με βεβαιότητα. Βασικά, όμως, το έκανε επειδή μπορούσε.
Ακριβοί στις ορολογίες
Ο νεολογισμός γυναικοκτονία, που προέκυψε στο πλαίσιο μιας προσπάθειας να επαναπροσδιοριστούν οι ανθρωποκτονίες με θύματα γυναίκες μέσα από ένα αναθεωρημένο γνωστικό πρίσμα, έχει συναντήσει αρκετές αντιδράσεις. Κάποιοι τον βρίσκουν περιττό και νομικώς αδόκιμο, εφόσον οι γυναίκες είναι άνθρωποι, άρα εμπίπτουν κι αυτές στο φάσμα της ανθρωποκτονίας. Αλλοι τον βρίσκουν μεροληπτικό. Γιατί οι γυναίκες να απολαύουν ιδιαίτερης μεταχείρισης ως θύματα; Στην πραγματικότητα, κανείς από τους παραπάνω δεν έχει αντιληφθεί το πρόβλημα και τη διεθνή συγκυρία που το αναδεικνύει. Η γυναικοκτονία δεν είναι απλώς ένα έγκλημα με θύματα γυναίκες. Είναι ένα έγκλημα όπου οι γυναίκες είναι θύματα ακριβώς επειδή είναι γυναίκες. Κι όπως συμβαίνει σε πολλές άλλες κατηγορίες εγκλημάτων των οποίων το αποτέλεσμα είναι πάνω-κάτω το ίδιο, έτσι κι εδώ υπάρχει μία ειδική περίσταση, αυτή του έμφυλου γνωρίσματος ως αναγκαίας προϋπόθεσης, που διαφοροποιεί το έγκλημα ποιοτικά και ποσοτικά από άλλες περιπτώσεις ανθρωποκτονίας. Ενα εγγενές γνώρισμα που καθιστά το θύμα ιδιαιτέρως ευάλωτο, ανεξαρτήτως των λοιπών συνθηκών και λεπτομερειών του εγκλήματος.
Στοχευμένη βία
Ο 44χρονος δράστης φέρεται να σκότωσε τη γυναίκα του έπειτα από έναν τσακωμό. Ακούγεται ότι ο άνθρωπος ήταν βίαιος από πριν, πράγμα που δεν θα εξέπληττε κανέναν, και ψυχικά ασταθής, κάτι επίσης σύνηθες σε τέτοιες περιπτώσεις. Αραγε, όμως, είχε υπάρξει βίαιος και με τους φίλους του; Με τους γείτονές του; Με τους ανθρώπους που συναναστρεφόταν επαγγελματικά; Χωρίς να αποκλείονται τα προηγούμενα, το πιθανότερο είναι πως αποδέκτης της βίας του ήταν κυρίως η γυναίκα του, η οποία πάντως ήταν η μόνη που πέθανε από αυτήν. Κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Ο λόγος είναι απλός: εκεί τον βόλευε να είναι βίαιος. Το φύλο της γυναίκας του σε συνδυασμό με την ιδιότητα της συζύγου συνθέτει μια ταυτότητα θεμιτοποιημένου στόχου. Η γυναίκα αντιμετωπίζεται ως υπαρξιακά υποδεέστερη του άνδρα και άρα ως εν δυνάμει αντικείμενο συγγνωστής βίας, μιας βίας που τη σημασία της αποδυναμώνει ακόμη περισσότερο ο συζυγικός δεσμός, εφόσον έχει καταστήσει τη σύζυγο κτήμα του συζύγου. Ακόμη μία γυναίκα σκοτώθηκε από έναν άνδρα, όχι στο πλαίσιο ενός πανούργου σχεδίου ή μιας σπάνιας υπόθεσης με πολλά κρυφά στοιχεία και συμφέροντα. Σκοτώθηκε επειδή ο άνδρας δράστης θεώρησε ότι ο φόνος είναι μια ρεαλιστική λύση στο πρόβλημά του, ενώ δεν είχε επαρκείς αναστολές απέναντι στην ανάγκη να τον πραγματοποιήσει.
Πάντα η κουλτούρα
Αυτή η κατάσταση δεν προέκυψε εν κενώ. Πίσω της υπάρχει μια ολόκληρη κουλτούρα, ένα εκτεταμένο πλέγμα κοινωνικών αντιλήψεων και μοτίβων συμπεριφοράς, που καλλιέργησε και εξακολουθεί να καλλιεργεί το έδαφος για τη βία που ασκείται ωμά και ανενδοίαστα, σχεδόν εκλογικευμένα, εναντίον των γυναικών. Μια ματιά στην ειδησεογραφική κάλυψη των σχετικών περιστατικών αρκεί για να πιάσουν και οι πλέον απονήρευτοι το νόημα. Αναφορές σε «εγκλήματα πάθους», «κακές στιγμές» και στη «ζήλια που τυφλώνει τους άνδρες» καλύπτουν τον φόνο με ένα εξωραϊστικό πέπλο ρομαντισμού, σαν να μην περιγράφουν αληθινούς θανάτους αληθινών ανθρώπων, αλλά μυθιστορηματικές φαντασιώσεις. Απηχούν την ιδέα ότι ο φόνος γυναίκας από άνδρα δεν είναι ακριβώς το στυγερό έγκλημα που θα ήταν κάθε άλλος φόνος, αλλά κάτι σαν ακραίος αισθησιασμός, μια παραφορά που τυχαίνει να είναι ποινικώς κολάσιμη. Σε κάθε περίπτωση, το έγκλημα εγγράφεται περίπου ως αναμενόμενη παρέκκλιση από το πρέπον, οριακά φυσιολογική όμως.
Τεχνολογία εξαπάτησης
Ο έρωτας, φυσικά, δεν έχει καμία σχέση με την έμφυλη βία. Οι συναισθηματικές εξάρσεις είναι ερεθίσματα, όχι αιτίες. Η σύνδεση του πάθους με τη βία είναι μια απόπειρα κανονικοποίησής της, ένας –πότε δόλιος, πότε ασυναίσθητος– τρόπος να αναχθεί η βία στη σφαίρα του μοιραίου κι αναπότρεπτου, προκειμένου να ξεπλυθεί. Τα μοιρολατρικά στερεότυπα «έτσι κάνουν οι ερωτευμένοι» και «έτσι κάνουν οι άνδρες» είναι δύο πονηροί δρόμοι που τέμνονται σε ένα σημείο αντικοινωνικής απάθειας και αποδοχής. Η ουσία του θέματος βρίσκεται στον τρόπο θέασης της γυναίκας, ο οποίος, παρ’ όλη την πολιτισμική πρόοδο που σημειώνεται ανά τους αιώνες, εξακολουθεί να είναι προβληματικός. Η γυναικεία κακοποίηση βασίζεται σε ένα υπόστρωμα συστημικής ανισότητας, στη νοοτροπία ότι οι άνδρες δύνανται να αξιώνουν αυθαίρετα δικαιώματα πάνω στη ζωή και στο σώμα των γυναικών, χωρίς σ’ αυτές να αναγνωρίζεται το δικαίωμα της άρνησης. Ο δεσπόζων ρόλος του άνδρα, που διατρέχει διαχρονικά κάθε κοινωνική αφήγηση σχετική με την επαφή των φύλων και εμπεδώνεται ως νόρμα, είναι ένας αυτόματος μηχανισμός ανοσίας στην παραβίαση της γυναικείας αυτοδιάθεσης. Με όποιο πρόσχημα κι αν φυτεύονται οι σπόροι του σεξισμού, από αυτούς είναι που ξεφυτρώνουν ανεξέλεγκτα οι μελλοντικές ασχήμιες, οι μικρότερες και οι μεγαλύτερες.
Γυναικοκτονία και παύλα
Τόσο το θύμα του πρόσφατου εγκλήματος όσο και πολλά άλλα πριν από αυτό βρίσκονταν σε σχέσεις που είχαν δώσει σημάδια επικινδυνότητας, αλλά παρέμειναν σ’ αυτές. Μπορεί να φοβούνταν, μπορεί να μην ήξεραν πώς να αντιδράσουν. Ακόμη χειρότερα: μπορεί να πίστευαν ότι δεν είχαν εναλλακτική επιλογή. Κι αν το θύμα θεωρεί την κακοποίησή του δεδομένη, γίνεται εύκολα κατανοητό πόσο εύκολο είναι για τον θύτη να την ασκεί. Και πόσο γελοίο είναι να συζητάμε τον ορισμό της γυναικοκτονίας αντί να μας απασχολεί η κυριολεξία της.