Αφορμή για στοχασμό
Πόσο επίκαιρος είναι ο θεσμός της μοναρχίας σε ένα φιλελεύθερο κράτος του εικοστού πρώτου αιώνα; Ποια είναι η σημασία των συμβόλων στις μοντέρνες κοινωνίες και πώς μπορεί το παρόν να συνθηκολογήσει με το παρελθόν, για ένα μέλλον απαλλαγμένο από βάρη αλλά και από ταυτοτικά συμπλέγματα; Ο διάλογος που ξεκίνησε με αφορμή τον θάνατο και την κηδεία της βασίλισσας Ελισάβετ δεν είναι καινούργιος, και δεν αφορά μόνο τη μοναρχία αυτή καθαυτή· έχει να κάνει με τους εθνικούς μύθους, τις παραδόσεις ως στοιχεία συνοχής, την αίσθηση του ανήκειν, την ιστορική αφήγηση και όλα εκείνα τα πολιτισμικά στοιχεία που δίνουν σε ένα έθνος ορισμένη φυσιογνωμία, μαζί με την ικανότητα της διαφοροποίησης από τα άλλα έθνη. Ο,τι είσαι και έχεις δεν σου χαρίζει μόνο τον προσδιορισμό σου, αλλά και έναν τρόπο να αποστασιοποιηθείς απ’ ό,τι δεν είσαι και δεν έχεις (δηλαδή τον προσδιορισμό του άλλου).
Ζήτημα πρόσληψης
Οι αντιδράσεις των Βρετανών στην πένθιμη εξτραβαγκάντζα που σε μεγάλο βαθμό παρέλυσε τη χώρα τους τις τελευταίες ημέρες, είχαν πολύ ενδιαφέρον. Η μαζική προσέλευση στο λαϊκό προσκύνημα της βασίλισσας επιδέχεται πολλές αναγνώσεις: εκατομμυριούχοι ποδοσφαιριστές, καλλιτέχνες, δημοσιογράφοι, σελέμπριτι και απλοί πολίτες δεν στήθηκαν για ώρες στην ουρά επειδή διακατέχονται από φιλομοναρχικά αισθήματα και απέχθεια στο δημοκρατικό ιδεώδες της ισότητας. Η εκδήλωση λύπης και σεβασμού ενώπιον της σορού μιας ηλικιωμένης γυναίκας με ένα αδιανόητο προνόμιο είναι κάτι βαθύτερο από πολιτική δήλωση· μοιάζει με καταβύθιση στο συλλογικό φαντασιακό και με συνάντηση με έναν παιδικό λογοτεχνικό ήρωα: η αντίληψη του στέμματος ως υπερβατικής δύναμης και κιβωτού εθνικής μνήμης είναι μια λαογραφική παραμυθία που, παρά την πολυτελή της ακινησία, συγκινεί με έναν φολκλόρ πατριωτικό τρόπο. Είναι το κοινοτικό συναίσθημα που υπερβαίνει την ιδεολογία.
Χρυσοποίκιλτο απομεινάρι
Δεν χρειάζονται εξηγήσεις περί του αν και κατά πόσον ο θεσμός της βασιλείας είναι ξεπερασμένος. Προφανώς και είναι· αν δεν ήταν, θα είχε πολιτική αρμοδιότητα και εξουσία· αν δεν ήταν, δεν θα μας απασχολούσε μόνο μέσω σκανδάλων, κουτσομπολιών και κακόγουστων μπιμπελό· αν δεν ήταν, θα είχε κάποια πρακτική χρησιμότητα υπέρτερη της (προσοδοφόρας) τουριστικής βιομηχανίας που έχει στηθεί γύρω του. Γι’ αυτό και τόσο εκείνοι που θρηνούν τον χαμό της Ελισάβετ όσο κι εκείνοι που θεωρούν τον θρήνο κωμικό ή εξοργιστικό (αδυνατώντας –και δικαιολογημένα– να κάνουν τα στραβά μάτια στον κρατικώς επιδοτούμενο, πλουσιοπάροχο βίο της βασιλικής οικογένειας), γνωρίζουν καλά ότι η μοναρχία είναι ένα απομεινάρι του παρελθόντος. Οι διαφωνίες έγκεινται στην ηθική της αποτίμηση: αξίζει να πληρώνουμε τόσο ακριβά ένα απομεινάρι; Σημαίνει πράγματι κάτι τόσο σημαντικό για εμάς; Κατά τ’ άλλα, οι διακοπές της βασίλισσας στο Μπαλμόραλ και οι χαμογελαστές επισκέψεις της Κέιτ Μίντλετον σε νοσοκομεία μάλλον δεν λογίζονται από κάποιον ως κάτι παραπάνω από αυτό που όντως είναι: αδιάφορα γεγονότα.
Κοίτα ποιος μιλάει
Προξενεί, λοιπόν, απορία που μία κατάσταση εξόχως βρετανική –τη σουρεαλιστική ιδιοσυστασία της οποίας οι ίδιοι οι Βρετανοί δεν αρνήθηκαν ποτέ– δημιούργησε σε τόσους Ελληνες την ανάγκη να εκφράσουν την αγανάκτηση και τον χλευασμό τους. Και παρότι οι ευαίσθητοι σε φαινόμενα οπισθοδρόμησης Ελληνες έχουν ασφαλώς κάθε δικαίωμα να επικρίνουν χώρες, όπως η Μεγάλη Βρετανία, για τους «υπανάπτυκτους» θεσμούς τους, είναι παράδοξο το γεγονός πως μένουν ασυγκίνητοι μπροστά σε πιο κοντινές στους αισθητήρες και στα συμφέροντά τους εκδηλώσεις ακραίου συντηρητισμού, στασιμότητας και αυταρχισμού. Ακαδημαϊκοί χώροι στο έλεος ανεμπόδιστων βανδάλων, κομματικές παρατάξεις που συνδιοικούν πανεπιστημιακές σχολές παρέα με διαπλεκόμενες πρυτανείες, συντεχνίες πέρα από κάθε νομικό έλεγχο με τη δύναμη να ακινητοποιούν μια ολόκληρη πόλη όποτε θέλουν, μεταρρυθμιστικοί νόμοι που ψηφίζονται και δεν εφαρμόζονται ποτέ: Αυτά δεν συμβαίνουν στη Μεγάλη Βρετανία· συμβαίνουν σε μια χώρα που έχει γυρίσει την πλάτη της στη μοναρχία από το 1974· σε μια χώρα, οι πολίτες της οποίας θεωρούν πως έχουν την πολυτέλεια των προοδευτικών υποδείξεων αφ’ υψηλού. Ξαφνικά, το τελευταίο αντίο σε μια βασίλισσα δεν μοιάζει και τόσο αστείο.
Κρίματα και κατορθώματα
Η τάση της Ελλάδας να τρώει τη σκόνη πολλών ευρωπαϊκών κρατών σε κομβικά σημεία του φάσματος της προόδου (οικονομία, μισθοί, παιδεία, ασφάλεια, τάξη, ποιότητα ζωής) συνδέεται άμεσα με το ιδεολογικό-πολιτισμικό μοντέλο που η χώρα έχει εν πολλοίς διαλέξει. Και αν η Βρετανία κατακλύζεται από μαγνητάκια με το πρόσωπο της βασίλισσας ή κουμπαράδες στο σχήμα του Μπάκιγχαμ, αντί για λεβέντικα τσολιαδάκια και μπρελόκ-τσαρούχια, μπορεί τουλάχιστον να λέει ότι διαθέτει, μεταξύ πολλών άλλων, την Οξφόρδη. Μπορεί να λέει ότι έχει λυμένα πολλά από όσα εμείς δεν έχουμε καν θεωρητικώς συμφωνημένα. Σε κάθε περίπτωση, δεν υπάρχει αμφιβολία πως όλα τα κράτη είναι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό δέσμια του παρελθόντος τους· όλα κατατρύχονται από κρίματα που κληρονόμησαν ακούσια, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να τα αποτινάξουν αμέσως ή πλήρως. Το θέμα, όμως, είναι τι κάνει κανείς παρ’ όλα όσα τον βαραίνουν· όχι τι δεν κάνει, κοιτώντας όσα βαραίνουν τους απέναντι.