Μένουμε Ευρώπη
Παρά τον αλαζονικά ποιητικό της τόνο, η φράση «στη σωστή πλευρά της Ιστορίας», που τα τελευταία χρόνια δεσπόζει στην πολιτική αργκό των ενεργών πολιτών με αντιλαϊκιστικό φρόνημα, έχει σαφή αιτιολογική βάση και δημοκρατικό νόημα· αναφέρεται στις κρίσιμες εκείνες συγκυρίες της τελευταίας δεκαετίας κατά τις οποίες σωστή στάση αποδείχτηκε η δύσκολη και αντιδημοφιλής: ήθελε ψυχραιμία και θάρρος να αντισταθείς στο βίαιο αντιμνημονιακό κύμα, να επισημάνεις πόσο καταστροφική θα ήταν η ρήξη μιας πτωχευμένης χώρας με τους δανειστές της, να εκφραστείς κατά των κοσμαγάπητων δημαγωγών. Ηθελε σθένος και μια ικανή ποσότητα αυταπάρνησης το να παραμείνεις λογικός σε μια χώρα όπου η πολιτική βαρβαρότητα και το κοινωνικό μίσος είχαν εξελιχθεί σε νόρμα. Το «Μένουμε Ευρώπη», τόσο ως κίνημα όσο και ως σύνθημα, υπήρξε η αντισυμβατική και κεφαλαιώδης έκφανση της πολιτισμένης αντίστασης στην αποδιοργάνωση και την οπισθοδρόμηση. Δεν ήταν απλώς σύμβολο της σωστής πλευράς της Ιστορίας, αλλά ο λόγος που η πρόσφατη Ιστορία καταγράφεται από πλευρές και όχι από μια ασφυκτική γωνία συλλογικής εξαθλίωσης.
Διαπιστευτήρια που ανανεώνονται
Η δημόσια συζήτηση αναφορικά με τις υποκλοπές, τα δικαιώματα και το κράτος δικαίου που διοργανώθηκε αυτή την εβδομάδα από τη Σχολή Πολιτικών Επιστημών του Παντείου Πανεπιστημίου με τη συμμετοχή καθηγητών του Συνταγματικού Δικαίου (μεταξύ των οποίων ήταν ο Ευάγγελος Βενιζέλος και ο Νίκος Αλιβιζάτος) προκάλεσε σε πολλούς δυσφορία λόγω του τίτλου «Μένουμε Ευρώπη;» που χρησιμοποίησε. Η δυσαρέσκεια έγκειται στη χρήση του ερωτηματικού· ποιο ακριβώς είναι το νόημά του; Ειρωνεύεται το κίνημα; Θέτει υπό αμφισβήτηση τον ευρωπαϊκό χαρακτήρα της χώρας; Μήπως εκφράζει απορία για το κατά πόσον το ευρωπαϊκό ιδεώδες συνάδει με τις υποκλοπές και τον αντίκτυπό τους στα δικαιώματα και το κράτος δικαίου; Η τελευταία ερμηνεία μοιάζει και η πιο λογική. Ο ευρωπαϊσμός δεν είναι μόνο ιδεολογία αλλά και ένα διαρκές διακύβευμα: δεν αρκεί να επικαλείσαι το νομικό και πολιτισμικό κεκτημένο της Ευρώπης, πρέπει και να αποδεικνύεσαι αντάξιός του· πρέπει να αγωνίζεσαι, να αυτοδιορθώνεσαι και να επιβεβαιώνεις τον προσανατολισμό σου διαρκώς και εμπράκτως, όχι μόνο ρητορικά και όταν σε συμφέρει.
Παραφθορά μιας ιδέας
Το να προσάπτει κανείς αντιευρωπαϊσμό ή αφέλεια σε πρόσωπα σαν τον Ευάγγελο Βενιζέλο υπερβαίνει την άστοχη κρίση και αγγίζει τα όρια της κωμωδίας. Από την άλλη, το να αρνούμαστε ότι το ερωτηματικό δίπλα στο σύνθημα «Μένουμε Ευρώπη» αφήνει πονηρές υπόνοιες, τόσο αναμενόμενα παρεξηγήσιμες που μοιάζουν σκόπιμες, είναι ένα είδος εθελοτυφλίας ή ακόμη και στρατηγικού ψεύδους. Σε μια χώρα με προβληματικά ευρωπαϊκά αντανακλαστικά, στην οποία ο πειρασμός της εσωστρέφειας επικαιροποιείται απειλητικά με κάθε μικρή ή μεγάλη κρίση, τα ερωτηματικά δίπλα από ζωτικές υπαρξιακές καταφάσεις προξενούν αχρείαστη σύγχυση. Ακόμη κι αν τίθενται καλοπροαίρετα, δίνουν λαβή στο κακοπροαίρετο να κάνει παιχνίδι. Οι ακαδημαϊκές ενατενίσεις μπορούν ευτυχώς να εκφραστούν με πολλούς και εύγλωττους τρόπους· η χρήση ενός συνθήματος – πολιτικού συμβόλου με πολύ συγκεκριμένο ιστορικό συμφραζόμενο, κατά τρόπο που φθείρει επικοινωνιακά την αρχική του σημασία –μια σημασία έτσι κι αλλιώς εύθραυστη στην ελληνική συλλογική συνείδηση– είναι μια επικίνδυνη πράξη· συγκεκριμένα είναι βούτυρο στο ψωμί των αντιευρωπαϊστών: αν οι «Μένουμε Ευρώπη» δεν είναι ικανοποιητικά Ευρωπαίοι, τότε η ορθολογική πλάστιγγα δεν έχει παρά να γείρει στους άλλους, εκείνους που δεν επικαλέστηκαν το σύνθημα όταν αυτό πρωτοδιατυπώθηκε. Ο καλύτερος τρόπος διάβρωσης μιας ιδέας περνάει μέσα από την οικειοποίησή της.
Συζήτηση και επιμόρφωση
Η υπόθεση των υποκλοπών έχει κηλιδώσει το προοδευτικό, ευρωπαϊκό προφίλ της κυβέρνησης και η ουσία του θέματος δεν χωράει αμφιβολίες, όσο ομιχλώδεις κι αν παραμένουν διάφορες πτυχές του. Οσο οι πολίτες παρακολουθούν δικαιώματα να παραβιάζονται χωρίς επαρκείς εξηγήσεις, τόσο η αμηχανία θα μετατρέπεται σε περιφρόνηση προς την κυβέρνηση και όλα όσα αυτή πρεσβεύει, ακόμα και τα καλά. Καλώς λοιπόν γίνονται οι συζητήσεις, καλώς οι ακαδημαϊκοί επιδίδονται στο σπορ της νομικής ανάλυσης, ακόμη κι αν κάποιοι εξ αυτών, με τις διάφορες ιδιότητές τους, συμμετείχαν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στη δικαιοπολιτική ασάφεια που κατέστησε τις υποκλοπές δυνατές. Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα πρέπει να προβληματίσει κυρίως την ίδια την κυβέρνηση, ωστόσο: δεν είναι κατ’ ανάγκην στρατευμένοι εχθροί οι διαφωνούντες· η άσκηση κριτικής δεν υποδηλώνει απαραίτητα κομματικές ή άλλες σκοπιμότητες· η ερμηνεία της κοινής γνώμης ως συνωμοσίας είναι μια συνταγή απόγνωσης και αυτοσαμποτάζ.
Η ευρωπαϊκή ταυτότητα
Γίνεται πολύς λόγος για την κληρονομιά του «Μένουμε Ευρώπη». Σε ποιον ανήκει και ποιος μπορεί να τη διαχειρίζεται; Για κάποιον που πιστεύει στ’ αλήθεια στη δημοκρατία χωρίς αγκυλώσεις, στα ανθρώπινα δικαιώματα, στη νομιμότητα, στη διαφάνεια, στην ελεύθερη έκφραση, στην πρόοδο με σύγχρονους όρους, η απάντηση έρχεται εύκολα: τα συνθήματα που διατρανώνουν και περιφρουρούν την ευρωπαϊκή ταυτότητα ως πολιτισμική κατάκτηση ανήκουν σε όλους εκείνους που θέλουν να γίνουν κοινωνοί της. Στο ταυτοτικό φάσμα θα παρεισφρήσουν και λαθραίοι· θα διεκδικήσουν δάφνες οι υποκριτές. Δεν έχει σημασία. Οι αξίες λάμπουν περισσότερο από τα σημεία στίξης.