Η έννοια της Ευρώπης είναι μια έννοια ελαστική, είχε πει κάποτε η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, με διαφορετικά κέντρα σε διαφορετικές περιόδους. Μια ιδέα άπιαστη, την οποία αξίζει να κυνηγάμε. Οι Ευρωπαίοι μοιράζονται τις ίδιες πνευματικές μνήμες και την ίδια παιδεία. Ωστόσο, δεν υπάρχει μία φιλοσοφία που να καλύπτει όλα τα κέντρα της πολυποικιλίας των ανθρώπων που είμαστε, της Ευρώπης, δεν υπάρχει ποτέ η ίδια έκφραση, ακόμη και αν γίνεται κατανοητή, και αν υιοθετείται.
Κάθε φορά στην ευρωπαϊκή ιστορία το καθοριστικό για την πορεία της ήταν ποια από τα κατακτημένα και κατεστημένα θα θέσουν οι άνθρωποί της υπό αμφισβήτηση, με την πρόθεση όχι να ξεχάσουν τις καταβολές τους αλλά να διευρύνουν τους ορίζοντές τους και να προχωρήσουν προς τα εμπρός, προς έναν νέο δρόμο, προς το άγνωστο, δηλαδή προς την παντοτινή ευρωπαϊκή ουτοπία.
Αυτές οι αναζητήσεις είναι που ενώνουν εμάς, τους πολλαπλώς διαφορετικούς Ευρωπαίους, σε ένα νοητό ευρύ βέλος, το οποίο οι τελευταίες κρίσεις –αρχικά η οικονομική και στη συνέχεια η προσφυγική– τείνουν να διαγράψουν ολοκληρωτικά.
Οι κρίσεις κάνουν τις κοινωνίες εσωστρεφείς, αμυνόμενες, μισαλλόδοξες, τις παγιδεύουν σε μια διαβρωτική στασιμότητα. Τις συρρικνώνουν πνευματικά –γιατί η ενότητα δεν είναι γεωγραφική, είναι πολιτισμική–, δεν επιτρέπουν το ζύμωμα και την αφομοίωση άλλων στοιχείων, μετατρέπουν σε μεζούρα των εξελίξεων τον φόβο. Δημιουργούν σκοτεινές ζώνες όπου περιφέρονται μόνον η υστερία και η άρνηση.
Ομως είναι ένα μάζεμα και ένα άπλωμα ανελλιπές, αναμενόμενο. Ετσι βαδίζει κανείς, με συσπειρώσεις και εκτινάξεις, φτάνει αυτές να μην αφήνουν πίσω τους μίσος –το μίσος καταργεί την ελευθερία– και διχασμό.
Τον διχασμό που ήδη βιώνει η Ευρώπη.
Παρ’ όλα αυτά, αυτό που φέρνει το αίμα και τον τρόμο στην Ευρώπη είναι το απόλυτο των λίγων που τέρπονται με τις σφαγές, ο φανατισμός, η λαχτάρα για δύναμη –που η οδύνη, αντί να τη μειώσει, την εκτραχύνει–, το πέρασμα από τη λογική στην παραφροσύνη, όχι η απελπισία των πολλών. Από παντού, δεκαετίες τώρα, ακούγεται ότι η Δύση, η Ευρώπη εν προκειμένω, θα πρέπει να υποδεχθεί τους πρόσφυγες και να μειώσει τους οικονομικούς μετανάστες με την ενίσχυση των χωρών τους. Ομως αυτό δεν γίνεται, και οι μετανάστες αναμειγνύονται με τους πρόσφυγες δημιουργώντας ένα σαρωτικό κύμα απόγνωσης, ακόμη μη διαχειρίσιμο, το οποίο στις κοινωνίες υποδοχής φαντάζει τρομακτικό. Αλλες αντιλήψεις, συνήθειες, θρησκείες, μια ζωή για καιρό στο περιθώριο, σε γκρίζες περιοχές –υπάρχει η υποψία– μεταξύ νομιμότητας και παρανομίας.
Δύσκολα κάποιος στον τόπο του, αγκυροβολημένος στο αλάνθαστο, υποδέχεται τον ξένο, για τον οποίο συνήθως τρέφει πλήθος βεβαιότητες και προκαταλήψεις. Η ζωή έχει από τα πιο ασάλευτα δόγματα. Ολοι μας πιστεύουμε σε πολύ περισσότερα πράγματα απ’ ό,τι νομίζουμε, στεγάζουμε στερεότυπα, κρύβουμε έχθρες, δυσθυμίες, αδιαλλαξία, προασπιζόμαστε τις ιδέες μας διατρέχοντας τον κόσμο σαν περιφερόμενα φρούρια.
Τα οποία σχεδόν ποτέ δεν κυκλώνουμε με αμφιβολίες. Οι ενδοιασμοί μας και τα ερωτηματικά μας αφορούν τους άλλους.
Αυτός είναι ο κίνδυνος για την Ευρώπη. Η ανασφάλεια. Αυτή κάνει τους κατοίκους της λιγότερο υπεύθυνους, περισσότερο άκαμπτους, την ίδια τρωτή. Ομως η υπευθυνότητα και η ομοθυμία είναι που κάνουν τις κοινωνίες ανοιχτές. Και ισχυρές.