Μαζί του μπορείς να κουβεντιάσεις για τα πάντα, τα άδηλα και τα ακατάληπτα της ζωής, τον αναλλοίωτο άνθρωπο και τον εναγκαλισμό του με το καλό και το κακό ταυτόχρονα, τον αέναο αγώνα του γένους να κρατηθεί στον αφρό των βασάνων, και η συζήτηση επί του εκάστοτε θέματος να κλείσει με πνεύμα, ανατροπές και τη λάμψη μιας δωρισμένης σοφίας.
Δημήτρης Νόλλας. Ο εκλεκτός πολυβραβευμένος πεζογράφος, που με τις άμεσες, πυκνές αφηγήσεις του δεν παύει να ιχνογραφεί ζωηρά την ελληνική ιδιοπροσωπία, ό,τι κάθε φορά τη διαπερνάει αφήνοντάς την στον πυρήνα της ίδια. Διηγήματα, νουβέλες, μυθιστορήματα, άρθρα, αντλούν από το βαθύ ανεξάντλητο ελληνικό «ορυχείο». Νέος σταθμός στη λογοτεχνική πορεία του η υπό έκδοση νουβέλα «Οι Απέθαντοι». Το 23ο έργο του. Καθόμαστε στο ήσυχο, καταπράσινο καφενείο του Εθνικού Κήπου, ο ήλιος τρυπάει ανά διαστήματα τα φυλλώματα και μεταμορφώνει, σχεδόν εξαϋλώνει την εικόνα. Δεν φέρνει αντίρρηση να βγάλει τα στρογγυλά, χαρακτηριστικά γυαλιά του με τους σκοτεινούς στο φως φακούς, ώστε να φανούν στη φωτογραφία τα μάτια. Εκείνο το διεισδυτικό, αυτοσαρκαστικό, ζεστό, χαμογελαστό, ευδιάθετο βλέμμα. Θα τα βάλει ξανά αργότερα, λέγοντας «τέρμα οι πόζες».
Πιάνουμε να συζητάμε για τη ροπή μας στην αλληλοεξόντωση και στον αλληλοσπαραγμό. Γιατί; «Η μήτρα που γεννάει τον αλληλοσπαραγμό είναι η αδυναμία μας να αναγνωρίσουμε τον καλύτερό μας, αυτόν που μας υπερβαίνει. Κι αυτό οφείλεται στο υπερτροφικό μας εγώ, που συνεχίζουμε να τρέφουμε και να διογκώνουμε. Παρ’ όλα αυτά, η Ελλάδα επιζεί – κατά τον παιάνα «η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει». Διότι, ακόμη και σε αυτές τις ακραίες στιγμές, όταν προσπαθούμε να εξαφανίσουμε τον άλλον, μπορούμε και να παίζουμε και να αλλάζουμε σκοπό. Γι’ αυτό! “Και τούτο ποιείν κακείνο μη αφιέναι”».
– Τι άλλο μας χαρακτηρίζει;
– Η καταστροφή της σχέσης μας με τη φύση. Εντρομος άκουσα τον πρωθυπουργό να λέει, σε έναν απολογισμό για τις καταστροφές της Θεσσαλίας και αναφερόμενος στα μέτρα που πρέπει να ληφθούν, ότι πρέπει να αντιμετωπίσουμε αυτόν τον εχθρό. Είπε τη φύση εχθρό, εκφράζοντας την κοινή άποψη βέβαια, ενώ η φύση αμύνεται. Είμαστε άπληστοι, δεν σταματάμε να την εκμεταλλευόμαστε, την ξεσχίζουμε, την κάνουμε κομμάτια, ενώ είναι η άλλη μας υπόσταση, το άλλο μας κομμάτι, κοινωνία και φύση δεν πάνε χωριστά. Και δεν διορθώνουμε τίποτα με αντιπλημμυρικά έργα, αυτά είναι μπαλώματα. Αν δεν αλλάξουμε τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας μέσα στη φύση, ότι είμαστε μαζί, ότι δεν μας είναι κάτι ξένο, αύριο θα γίνουν τα ίδια και χειρότερα και μια βαβυλώνια αιχμαλωσία, το τελικό κακό θα περιμένει πάντα μπροστά μας.
Δεν είναι ότι ξαφνικά θύμωσε ο Θεός και αναστατώνει το σύμπαν, εμείς ταρακουνήσαμε αυτό το σύμπαν.
– Ολο και πιο κοντά, λόγω της κλιματικής κρίσης.
– Και της δικής μας ασυνειδησίας. Δεν είναι ότι ξαφνικά θύμωσε ο Θεός και αναστατώνει το σύμπαν, εμείς ταρακουνήσαμε αυτό το σύμπαν.
Βιώνουμε μια δραματική έξαρση της βίας, για την αντιμετώπιση της οποίας θα πρέπει να τρέξουμε, λέει, όπως τρέχουμε για τα αντιπλημμυρικά στη Θεσσαλία. Είναι «σαν να έχουμε κυριευθεί από μια ακατανίκητη επιθυμία θανάτου, επεμβαίνοντας βίαια στις φυσικές αναπαραγωγικές διαδικασίες των φυτών, των ζώων και των ανθρώπινων όντων. Με ληστρικό τρόπο έχουμε επιτεθεί στη ζωή, όπως έχουμε επιτεθεί και στη φύση, η οποία αμύνεται, όπως δείχνουν οι τόσες φυσικές καταστροφές γύρω μας. Και τώρα είμαστε υποχρεωμένοι να διασχίσουμε αυτή την πυκνή και σκοτεινή ζούγκλα που αφήσαμε να θεριέψει μπροστά μας. Βρισκόμαστε στις παρυφές της και έντρομοι κοιταζόμαστε. Πρέπει να την περάσουμε. Βλέποντας τον κόσμο όπως βλέπουμε εμάς τους ίδιους, στο διάβα μας τσαλαπατάμε ανθάκια και ανθρώπους».
Λέμε συχνά ότι η Ιστορία δεν μας διδάσκει. «Είναι αυτοκτονική αυτή η αντιμετώπιση της Ιστορίας· δεν μας διδάσκει, άρα θα πεθάνουμε όλοι. Η φύση του ανθρώπου είναι που δεν αλλάζει. Το “δεν έχουν τελειωμό τα βάσανα και οι καημοί του κόσμου” λέγεται εδώ και 2.500 χρόνια. Είναι ωφέλιμη η ανάγνωση των “Βυζαντινών μορφών” του Καρόλου Ντηλ, όπως και των “Απομνημονευμάτων” του Φωτάκου, όπου αναγνωρίζονται τα διαχρονικά σταθερά χαρακτηριστικά της ταυτότητας των ανθρώπων που μιλούν την ίδια γλώσσα και μοιράζονται την ίδια πίστη από τον 4ο μ.Χ. αιώνα μέχρι σήμερα. Ιδια χούγια, ίδιες μικρότητες, αλλά και εξάρσεις μεγαλοψυχίας. Δεν τελειώνει αυτή η ιστορία. Ξέρετε τον υπέροχο στίχο του Κώστα Μόντη “Κουράγιο, κωπηλάτες. Υπομονή, κωπηλάτες”;».
Δηλαδή πάντα ίδιοι; «Δεν πρόκειται να γίνει καλύτερος αυτός ο τόπος, έτσι ήταν, έτσι είναι, έτσι θα είναι. Διότι έχει έναν τρόπο να κάνει το κακό με το καλό να συμβιώνουν, να συνυπάρχουν, να έχουν χώρο το ένα για το άλλο, που θα πει να συγχωρούν». Και πώς καταπολεμιέται το κακό; «Αδύνατη η εξάλειψή του. Το κόστος θα ήταν δυσβάσταχτο. Ολέθριο για την προσωπική μας ελευθερία: Επειδή είμαστε εμείς οι ίδιοι που το επιλέγουμε, δεν μας επιβάλλεται».
Εφηβεία με ροκ εν ρολ και Πηνελόπη Δέλτα
Υπότιτλος των «Απέθαντων» είναι «Μια αληθινή ιστορία που έγινε πραγματική». Τι από την πραγματική ζωή παίρνει ο Δημήτρης Νόλλας ως πρώτη ύλη; «Τα ανθρώπινα πάθη, τον φθόνο, την εκδίκηση, την προδοσία, τη ζήλια, τη μοίρα. Θυμηθείτε πώς ο Οιδίπους σπεύδει να απομακρυνθεί από την Κόρινθο για να μη διαπράξει πατροκτονία και με αυτή τη φυγή του τη φέρνει μπροστά του… Με ενδιαφέρει ο αποκλίνων χαρακτήρας, ο διαφορετικός, και οι επιπτώσεις πάνω στον απέναντι και στον ίδιο του τον εαυτό». Γιατί; «Διότι εξελίσσεται σε τεράστιο πρόβλημα. Θέλει να γίνει ο κανόνας, να κάνει τους άλλους ίδιους με αυτόν. Ακόμη κι αν είναι μειονότητα, όταν συμπεριφέρεται με τρόπο καθολικό απέναντι σε εκείνο που θα ονομάζαμε κανονικό, γίνεται πλειοψηφία. Και οι μπολσεβίκοι λίγοι ήταν όταν πήραν όλη τη Ρωσία».
Οι ήρωές του έρχονται και φεύγουν από τα γενέθλια χώματα, όπως κι εκείνος (έζησε χρόνια σε Δυτική Ευρώπη, Λατινική Αμερική). Η επιστροφή σε αυτά; «Επιστροφή στο πατρικό σπίτι, εκεί που άκουσες το νανούρισμα της μάνας, έναν εκκλησιαστικό ύμνο, εκεί που γαλουχήθηκες». Αλλωστε η δεκαετία του ’50 ήταν που τον καθόρισε. «Η εφηβική ηλικία, ροκ εν ρολ και Πηνελόπη Δέλτα». Σπουδάζει σε Αθήνα και Φρανκφούρτη, ρίχνεται από νωρίς στη βιοπάλη. Και βουτάει, διά βίου, στη λυτρωτική συγγραφή. Παράλληλα γράφει και σκηνοθετεί παιδικές εκπομπές για το ραδιόφωνο και ενημερωτικές για την τηλεόραση, διδάσκει τεχνική σεναρίου στο Πάντειο, Νεοελληνική Λογοτεχνία στα πανεπιστήμια του Μπρνο, της Πράγας, της Σόφιας και της Φιλιππούπολης, ανακηρύσσεται επίτιμος διδάκτωρ του Κρατικού Πανεπιστημίου Τιφλίδας. Σενάρια για τηλεόραση και κινηματογράφο με Χατζή, Τσίτο, Παναγιωτόπουλο, Αγγελόπουλο, Σμαραγδή, Λαμπρινό, Βούλγαρη. Πρόεδρος του Δ.Σ. του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου. Μια ντουζίνα βραβεία και διακρίσεις. Και να ’μαστε τώρα εδώ, στην εποχή της πολιτικής ορθότητας και του ψηφιακού μετασχηματισμού.
Είναι η πολιτική ορθότητα αυταρχική εκτροπή; «Ετσι φαίνεται. Από τα παιδικά χρόνια κάθε οργανωμένης κοινωνίας των νεότερων χρόνων το όνειρο κάθε συστήματος ήταν η δημιουργία του ανθρώπου-φασόν με κάθε μέσον». Ζούμε μια νέα κρίση αξιών; «Υπάρχει μια διαρκής κρίση αξιών, που οξύνθηκε από όταν ο Νίτσε εξήγγειλε πως δεν υπάρχει Θεός. Κι όταν δεν υπάρχει Θεός, τα πάντα επιτρέπονται». Από τα μεγάλα κουσούρια μας; «Παγκοσμίως, η λατρεία του χρήματος. Είναι καταπληκτική η φράση του Παπαδιαμάντη όταν αναφέρεται σε κάποιον ήρωά του που έχει αδυναμία στο χρήμα και στη συσσώρευσή του, “δουλεύει στο χρήμα”. Δεν είναι κακό το χρήμα, διευκολύνει τις σχέσεις των ανθρώπων, όμως θεοποιήθηκε. Και είναι πολύ δύσκολος –αν και όμορφος– ο αγώνας να ξεφύγεις από αυτό».
Ο αυταρχισμός
«Ολο το πολιτικό σύστημα παγκοσμίως τείνει προς τον αυταρχισμό. Ομως γι’ αυτό δεν είναι άμοιρες ευθυνών οι λεγόμενες λαϊκές μάζες. Βολεύει πολύ τους απλούς ανθρώπους ο αυταρχισμός. Να μη νοιάζονται για το τι θα τους ξημερώσει αύριο, να έχουν δουλειά, ασφάλεια, σχολείο για τα παιδιά. Είναι δύναμη το “εγώ θα καθαρίσω, εσύ σκάσε”. Το “μπούρου μπούρου” είναι κατάκτηση των τελευταίων 200 χρόνων. Εχει περάσει η κοινωνία των ανθρώπων πολλά ανάλογα πάνω – κάτω. Αυταρχικοί ηγέτες έχουν εκμεταλλευθεί προς ίδιο συμφέρον τη γη, όπως εκμεταλλευόμαστε εμείς σήμερα τη φύση. Φυσικά το πληρώνουν κάποια στιγμή, όπως ο Σαντάμ, ο Καντάφι… Πάντα έρχεται στο τέλος ο λογαριασμός. Αυτό μας διδάσκει η Ιστορία». Πού οδηγούμαστε σήμερα; «Στη συνέχεια της ζωής. Δεν πρέπει να καταθλιβόμαστε, δεν ωφελεί σε τίποτα να μας πάρει από κάτω. Είναι μια πραγματικότητα».
Η συνάντηση
Λιτοδίαιτος, παρήγγειλε μόνο ένα τοστ και ένα ποτήρι μπίρα, συνοδεύοντας τη γράφουσα στην απόλαυση του μουσακά και της αγγουροντομάτας του Καφενείου του Εθνικού Κήπου. Μιλήσαμε για την επί 46 χρόνια σύντροφό του Ηρώ Μακρή, που έχασε πριν από τρία χρόνια, την ευλογία να έχει κοντά τους τρεις γιους του. Περιέγραψε τα ετήσια ταξίδια του στη Γερμανία, σε φίλους καρδιακούς, «από τη δεκαετία του ’60, δεν υπάρχει χρόνος που να μην έχω πάει». Την απόδρασή του, τις ημέρες του καύσωνα, στην Πίνδο, «για να μπορώ να σκεπάζομαι τη νύχτα με κουβέρτα», και στους κουμπάρους του στα Νέα Στύρα: «Πηγαίνω κάθε χρόνο για τρεις ημέρες στο Νημποριό, δεν είναι πολλά τα μπάνια, αλλά δεν περνάει το καλοκαίρι ατουφέκιστο», λέει και γελάει.
