Η νεαρή γυναίκα που κάθεται απέναντί μου και μου μιλάει με ζωηρή φωνή είναι αριστούχος της Νομικής Αθηνών. Αριστούχος στα δύο μεταπτυχιακά της, στο Δημόσιο Δίκαιο και στο Φορολογικό Δίκαιο. Και πριν από λίγο καιρό ολοκλήρωσε –ξανά με άριστα– διδακτορικό πάνω σε ένα πολύ ειδικό αλλά και ενδιαφέρον θέμα, τις δημοσιονομικές και φορολογικές προεκτάσεις της σχέσης της τοπικής αυτοδιοίκησης με την προστασία του περιβάλλοντος. Η διατριβή της έγινε βιβλίο που δημοσιεύτηκε από τις εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. Το τελευταίο, παράλληλα με την εργασία της ως ελεγκτής νομικής υποστήριξης της Ανεξάρτητης Αρχής Δημοσίων Εσόδων.
Θα μπορούσε να είναι «απλώς» μια ενδιαφέρουσα ιστορία ενός πολύ συστηματικού και αφοσιωμένου στο αντικείμενό του ανθρώπου, αν η δρ Σταυρούλα Κουστένη δεν πετύχαινε όλα αυτά ούσα τυφλή. Η κ. Κουστένη δεν διστάζει να μιλήσει για όλα αυτά, ενεργή στο αναπηρικό κίνημα, με χιούμορ αλλά και την ευθύτητα που δείχνει να τη χαρακτηρίζει. Αφορμή για τη γνωριμία μας ήταν η παρουσίαση του βιβλίου της από τις εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. Η συζήτησή μας όμως ξεκίνησε από τα πρώτα της βήματα στη Νομική Αθηνών, με την πιο απλή ερώτηση:
– Πόσο διαφορετικό και δυσκολότερο είναι να σπουδάσεις σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που δεν είναι φτιαγμένο για ανθρώπους με αναπηρία όρασης;
– Στα μέσα της δεκαετίας του 2000 δεν υπήρχε στο πανεπιστήμιο «υπηρεσία προσβασιμότητας». Μόνο κάποια από τα βιβλία της σχολής ηχογραφημένα –σε κασέτες και CD– από το Κέντρο Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών, που έχει ένα τμήμα αναγνωστηρίου για πανεπιστημιακά συγγράμματα. Για τις καινούργιες εκδόσεις, όμως; Eπρεπε να τα δώσεις στο Κέντρο για να ηχογραφηθούν για πρώτη φορά και να πιέσεις ώστε αυτό να γίνει το συντομότερο για να μη χάσεις το εξάμηνο. Oσον αφορά τους καθηγητές και τις παραδόσεις –στις οποίες ήμουν τακτική, λίγο «φυτό»–, δεν ήταν όλοι οι καθηγητές το ίδιο δεκτικοί. Θυμάμαι, για παράδειγμα, την περίπτωση μιας εξαιρετικής κατά τα άλλα καθηγήτριας που δεν με άφησε να την ηχογραφώ.
– Γιατί;
– Δεν γνωρίζω. Ισως να φοβόταν ότι θα αναπαραχθούν οι διαλέξεις της χωρίς την άδειά της.
– Φαντάζομαι ότι στη συνέχεια δυσκόλεψαν τα πράγματα.
– Στο προπτυχιακό κάπως βολευόταν η κατάσταση. Στο μεταπτυχιακό άρχισαν οι σοβαρές δυσκολίες και στο διδακτορικό είσαι μόνος σου. Δεν υπάρχει ούτε φορέας που θα σου ηχογραφεί τα συγγράμματα, ούτε εκδοτικός οίκος που θα σου δώσει ευχαρίστως το βιβλίο σε ψηφιακή προσβάσιμη μορφή, ούτε βιβλιοθήκη προσβάσιμη.
– Και πώς μελετάτε;
– Εκτός από τη βοήθεια από το οικογενειακό περιβάλλον και κάποιους ανθρώπους που βοηθούν εθελοντικά, πρέπει να πληρώνεις για να σου ηχογραφήσουν, να σου σκανάρουν βιβλία σε μορφή word ή pdf ώστε να τα ακούς με τη βοήθεια λογισμικού ανάγνωσης οθόνης. Για την εκμάθηση αγγλικών και γαλλικών χρησιμοποιούσα φυσικά το σύστημα γραφής και ανάγνωσης Μπράιγ, αλλά δεν βολεύει για τα νομικά βιβλία. Κάθε σελίδα ενός βιβλίου χρειάζεται σχεδόν τον διπλάσιο χώρο σε μια σελίδα σε Μπράιγ. Επιπλέον, βρίσκεσαι συνεχώς μπροστά σε κλειστές πόρτες. Παρότι έχει ψηφιστεί από το 2002 νόμος για τα δικαιώματα των «εντυπο-ανάπηρων» φοιτητών (ο όρος δεν περιλαμβάνει μόνο τους τυφλούς ή άτομα με κινητικές αναπηρίες, αλλά και με αναγνωστικές δυσκολίες), από το 2020, που αναθεωρήθηκε το νομικό πλαίσιο, αντί να μας διευκολύνουν, αντί να δίνουν τα συγγράμματα είτε σε εμάς τους επωφελούμενους είτε σε φορείς πιστοποιημένους για αυτή την υπόθεση, η πρώτη απάντηση που παίρνουμε είναι «όχι», με δικαιολογία ότι δεν τους έχουν κοινοποιηθεί οι οδηγίες για τη μετατροπή των αρχείων σε προσβάσιμη μορφή. Επαφίεται στον άνθρωπο με τον οποίο θα μιλήσεις στις εκδόσεις, αν είναι ευαισθητοποιημένος. Αν δεν είναι, πρέπει να βρεις κάποιον δικό σου να σου τα μετατρέψει σε προσβάσιμη ψηφιακή μορφή κ.λπ. Μη γελιόμαστε. Κοστίζει το μεταπτυχιακό και το διδακτορικό, υπάρχει το πρόσθετο κόστος της αναπηρίας. Ευτυχώς στην εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής μου είχα την οικονομική υποστήριξη του κοινωφελούς Ιδρύματος Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης, μέσω του προγράμματος υποτροφιών εσωτερικού.
– Για ένα διάστημα εργαστήκατε ως δικηγόρος ελεύθερη επαγγελματίας. Ποια ήταν η εμπειρία σας;
Κάποιες φορές, όταν συναντώ δυσκολία, ζητάω από κάποιον περαστικό να με βοηθήσει και αρκετοί με ρωτούν: «Καλά, πώς μπορείς;». Και τι να κάνω; Να καθίσω σπίτι μου;
– Υπάρχει φοβερός ανταγωνισμός στο επάγγελμά μας. Ως τυφλός έχεις και τις πρόσθετες δυσκολίες, καθώς τα συγγράμματα, πολλοί κώδικες, δεν είναι προσβάσιμα. Μπαίνεις π.χ. ως τυφλός πολίτης στο σάιτ του Εθνικού Τυπογραφείου για να βρεις ένα τεύχος της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως και δεν μπορείς, γιατί πρέπει να πας με το «ποντίκι» και να επιλέξεις την ημερομηνία και το τεύχος που θες. Τα ίδια και στη «Διαύγεια», παρότι είναι πολύ καλό έργο, δεν είναι καθόλου προσβάσιμο. Ολα αυτά κόστισαν σε δημόσιο χρήμα, αλλά δεν είναι προς όφελος όλων των πολιτών.
– Η φυσική προσβασιμότητα;
– Σε κάποια δικαστήρια είναι δύσκολη, λ.χ. στην πρώην Σχολή Ευελπίδων. Εγώ προσωπικά είμαι αυτόνομη, έχω κάνει μαθήματα προσανατολισμού, κινητικότητας και δεξιοτήτων. Ομως πρέπει να περπατήσεις σε ένα πεζοδρόμιο που είναι γεμάτο εμπόδια, πρέπει να διασχίσεις τον δρόμο από τη διάβαση στην οποία στάθμευσε κάποιος για να πάρει έναν καφέ. Κάποιες φορές, όταν συναντώ δυσκολία, ζητάω από κάποιον περαστικό να με βοηθήσει και αρκετοί με ρωτούν: «Καλά, πώς μπορείς;». Και τι να κάνω; Να καθίσω σπίτι μου;
– Ας μιλήσουμε για το βιβλίο σας. Γιατί προσεγγίσατε τη σχέση των δήμων με την προστασία του περιβάλλοντος μέσα από την οικονομική γωνία;
– Οι δήμοι και οι περιφέρειες θα έπρεπε να διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στον τομέα της περιβαλλοντικής διαχείρισης. Ωστόσο, διαχρονικά κατέχουν δευτερεύοντα ρόλο, με αποτέλεσμα την περιβαλλοντική υποβάθμιση που παρατηρούμε. Μια βασική αιτία είναι ότι δεν υπάρχει αντίστοιχη αποκέντρωση των πόρων, ειδικά για τους δήμους. Οι κεντρικοί αυτοτελείς πόροι επαρκούν μόνο για τα λειτουργικά τους έξοδα. Επομένως οι δήμοι είναι αναγκασμένοι να αναζητούν άλλες πηγές χρηματοδότησης.
– Στο βιβλίο σας υποστηρίζετε ότι θα πρέπει να στραφούν στα εργαλεία της αγοράς.
– Ακούγεται πολύ καπιταλιστικό αυτό; (γέλια) Νομίζω ότι η χρήση εργαλείων της αγοράς και γενικά η δράση με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια μπορεί να δώσει πνοή στον θεσμό της τοπικής αυτοδιοίκησης. Οταν εξαρτάσαι οικονομικά, χειραγωγείσαι. Αρα οι δήμοι πρέπει να βρουν διεξόδους, λ.χ. να ιδρύσουν μια αναπτυξιακή εταιρεία για την παραγωγή και προμήθεια ενέργειας από ΑΠΕ, να δημιουργήσουν τοπικά έσοδα. Το σύστημα των ανταποδοτικών τελών θέλει αναμόρφωση. Θα πρέπει στις τουριστικές περιοχές να επιβάλλεται κάποιο επιπρόσθετο τέλος στους επισκέπτες, εκτός από το τέλος παρεπιδημούντων, για την καθαριότητα των ακτών, των δρόμων, τη διαχείριση των απορριμμάτων. Δεν μπορεί ένα μικρό νησί με τους ΚΑΠ που έχει πάρει σύμφωνα με τον μόνιμο πληθυσμό του να τα βγάλει πέρα με τους δεκάδες χιλιάδες επισκέπτες που δέχεται κάθε χρόνο. Σε αυτό θα πρέπει να είναι αρωγός ο νομοθέτης, καθώς οι δήμοι δεν μπορούν να επιβάλλουν φόρους, δεν έχουν αυτονομία, αλλά αυτοτέλεια.
– Υπάρχουν άνθρωποι με όραμα στην αυτοδιοίκηση για την προστασία του περιβάλλοντος;
– Υπάρχουν, αλλά συχνά χάνονται στην καθημερινότητα. Θεωρούν ότι η προστασία του περιβάλλοντος, του παράκτιου μετώπου είναι πολυτέλεια. Στην πράξη, όσο πιο εύρωστος είναι ένας δήμος τόσο περισσότερο ενδιαφέρεται.
– Είναι δηλαδή προνόμιο των πλουσίων;
– Δεν θα πρέπει, αλλά είναι στην πράξη. Αλλωστε το παράδειγμα το δίνει το κράτος δημιουργώντας νομοθεσίες δύο ταχυτήτων. Για παράδειγμα, για αυτούς που ενδιαφέρεται έχει προνόμια και χωριστές αδειοδοτικές διαδικασίες. Οι υπόλοιποι πρέπει να βασανιστούν με την πολυνομία. Προφανώς δεν θα πρέπει να είναι έτσι.
Τα ταξίδια
– Στο BBC υπάρχει μια ταξιδιωτική σειρά με τυφλή παρουσιάστρια. Εσάς ποια είναι η σχέση σας με τα ταξίδια;
– Τα λατρεύω, είναι ανεκτίμητο κεφάλαιο.
– Ποιο είναι το καλύτερο μέρος να επισκεφθεί κάποιος με προβλήματα όρασης;
– Σίγουρα τα Κυκλαδονήσια αλλά και όλα τα νησιά μας είναι υπέροχοι προορισμοί, δυστυχώς όμως δεν μπορούν να τα απολαύσουν εξίσου και οι τουρίστες με οπτική αναπηρία. Κατ’ αρχάς πρέπει να είσαι κασκαντέρ, πολύ έμπειρος τυφλός στην κινητικότητα. Με εξαίρεση τη Σύρο, όσα από τα υπόλοιπα νησιά έχω επισκεφθεί είναι αρκετά πίσω στην προσβασιμότητα. Πάντως, αν υπάρχει η βούληση, σύντομα μπορούν να γίνουν προσβάσιμα για όλους.
– Στο εξωτερικό;
– Εχω ταξιδέψει πολύ ήδη από παιδί. Σε ένα από τα πιο πρόσφατα ταξίδια μου, στη Σικελία, ενθουσιάστηκα γιατί ήμουν σε γκρουπ που είχαν προσαρμόσει την επίσκεψη για άτομα με προβλήματα όρασης. Πήγαμε σε ένα καταπληκτικό μουσείο αφής στην Κατάνια, που έχει εκθέματα από όλο τον κόσμο με μεγάλη λεπτομέρεια. Η φυσική προσβασιμότητα δεν διέφερε, απλώς είχαν καλύτερη κουλτούρα προς τον πεζό.
Η συνάντηση
Γευματίσαμε στο ηλιόλουστο πατάρι του εστιατορίου Facce Strane (Βασ. Αλεξάνδρου 5-7). Για ορεκτικό επιλέξαμε πιτάκια γεμιστά με ελληνικά τυριά και για κύριο πιάτο εγώ έφαγα λιγκουίνι με προσούτο και σαφράν και η κ. Κουστένη λιγκουίνι με σάλτσα ταφτούφο και μανιτάρια. Το γεύμα μας κόστισε περίπου 35 ευρώ. Εκτός από τα θέματα προσβασιμότητας για ανθρώπους με προβλήματα όρασης, την κουβέντα μας απασχόλησε και η πρόοδος του αναπηρικού κινήματος. «Το αναπηρικό κίνημα πρέπει να μπει σε μια νέα εποχή, να ζητάμε ακριβώς αυτό που θέλουμε, τεκμηριωμένα. Είτε αφορά τα θέματα των μεταφορών, οικονομικές ενισχύσεις, τη φυσική και την ψηφιακή προσβασιμότητα», λέει. «Πρέπει να δουλέψουμε ακόμη και για την ισότιμη ένταξη όλων των παιδιών με αναπηρία όρασης στην υποχρεωτική εκπαίδευση, γιατί υπάρχουν ακόμη και σήμερα παιδιά που δεν έχουν ίσες ευκαιρίες».
