Η Κούβα δεν είναι μόνο Φιντέλ, πούρα, σάλσα και ρούμι. Είναι και το πνεύμα, η τέχνη, το πάθος, η κουλτούρα της. Είναι ο Χοσέ Μαρτί, η Σέλια Κρουζ, οι Μπουένα Βίστα Σόσιαλ Κλουμπ, ο Αλέχο Καρπεντιέρ, η Ζοέ Βαλντές. Είναι, φυσικά, και ο Λεονάρδο Παδούρα.
Στον κόσμο διάσημος, στην Ελλάδα πολυδιαβασμένος και περιζήτητος, στην Κούβα… αφανής. «Δεν έχω τύχη στην πατρίδα μου» λέει ο ίδιος γελώντας.
Πίσω από μια στοίβα αντιτύπων του νέου του μυθιστορήματος «Εντιμοι Ανθρωποι», με κουρασμένο βλέμμα και ένα λευκό παναμά δίπλα του (απαραίτητο αξεσουάρ του κλασικού Κουβανού, όπως στερεοτυπικά υπάρχει στο μυαλό μου), ο 68χρονος συγγραφέας υπέγραφε βιβλία, σιωπηλά κι αδιαμαρτύρητα.
Παντοτινός κι αμεταμέλητος κάτοικος Αβάνας, μίλησε στην «Κ» για το ιστορικό βάρος που έμελλε να σηκώσει η πατρίδα του ως μοντέλο πολιτικής επιτυχίας ή αποτυχίας (αναλόγως πεποιθήσεων αυτού που κρίνει και αποτιμά) του σοσιαλιστικού οράματος. «Η πολιτική ουτοπία της Κούβας αυτή τη στιγμή υπάρχει πρακτικά μόνο στον πολιτικό λόγο» σημειώνει, περιγράφοντας μια εξαιρετικά δυσχερή καθημερινότητα για τους πολίτες «σε μία από τις χειρότερες στιγμές της κουβανικής ζωής».
Αιχμηρός, απροκάλυπτος, στοχαστικός, εκφράζει τον έντονο προβληματισμό του για πολλά, από τις σοβαρές ελλείψεις σε βασικά αγαθά και τον καλπάζοντα πληθωρισμό έως το μεγάλο κύμα φυγής ιδίως των νέων συμπατριωτών του και τις έντονες κοινωνικές στρεβλώσεις που οδηγούν σε περαιτέρω ανισότητες.
Και, χαμογελώντας πικρά, αποκαλύπτει για τι του γκρινιάζει η 95χρονη μητέρα του, στα «υπερπόντια» τηλεφωνήματά τους, όταν εκείνος λείπει από το σπίτι για δουλειά.
-Εχετε ζήσει τα 68 χρόνια της ζωής σας στην ίδια πόλη, στην ίδια γειτονιά. Ολα αυτά τα χρόνια μέχρι σήμερα – όπου μεσολάβησαν η κουβανική επανάσταση, δεκαετίες εξουσίας Κάστρο, το εμπάργκο που στραγγάλισε την οικονομία, η μετάβαση στη μετά Κάστρο εποχή – τι έχει αλλάξει και τι μένει ίδιο;
Το πολιτικό και οικονομικό σύστημα της Κούβας δεν έχει αλλάξει τα τελευταία 60 χρόνια. Είναι ένα σύστημα σοσιαλιστικής οικονομίας και το πολιτικό σύστημα ενός και μοναδικού κομμουνιστικού κόμματος. Κι όσα έχουν συμβεί στην κουβανική κοινωνία τα τελευταία εξήντα χρόνια, έχουν σχέση με αυτό το πολιτικο-οικονομικό σύστημα. Υπάρχουν μικρές αλλαγές. Ωστόσο, η κοινωνία της Κούβας συνεχίζει να αλλάζει. Ηταν μια κοινωνία που επί τριάντα χρόνια έζησε υπό την προστασία της Σοβιετικής Ενωσης, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια χώρα εικονική, όχι πραγματική και όλα λειτουργούσαν με μια λογική κανονικότητας. Για παράδειγμα, ένας εργαζόμενος με τον μισθό του μπορούσε να πάει να φάει σε ένα εστιατόριο μια με δυο φορές το μήνα. Επρεπε να περιμένει σε ουρές, διότι κι άλλοι εργαζόμενοι έκαναν το ίδιο οπότε σχηματίζονταν ουρές. Μετά τη δεκαετία του ’90, όλη αυτή η εικονικότητα στη χώρα εξαφανίστηκε και στη θέση της εμφανίστηκε η πραγματικότητα. Κι άνθρωποι άρχισαν να ζουν σε κατάσταση μεγάλων ελλείψεων και απογοήτευσης. Υπάρχουν και κάποια στοιχεία παγκόσμιου χαρακτήρα που επηρέασαν την κουβανική πραγματικότητα. Για παράδειγμα, παρότι πριν απαγορευόταν η πρόσβαση στο ίντερνετ και το κινητό τηλέφωνο, στη συνέχεια επιτράπηκαν. Πριν δεν μπορούσες να ταξιδέψεις στο εξωτερικό επειδή δεν σου έδιναν διαβατήριο, κάτι που στη συνέχεια κατέστη εφικτό. Ολα αυτά έχουν αλλάξει πολύ την κουβανική κοινωνία. Είναι λογικές αλλαγές που κατά κάποιον τρόπο έχουν συντελεστεί σε όλες τις κοινωνίες. Κι αυτό κάνει τους ανθρώπους να έχουν μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης, ακόμη κι αν δεν τους έχει παραχωρηθεί. Δεν ήταν δυνατόν να διατηρηθεί αυτός ο αυστηρός έλεγχος που υπήρχε στην τότε «εικονική» χώρα. Γι’ αυτό και ζούμε σε μια εποχή μεγάλης διασποράς, ιδίως νέων ανθρώπων που θέλουν να φύγουν από την Κούβα γιατί δεν έχουν τι να κάνουν εκεί. Και πολλοί από αυτούς δεν εξετάζουν ιδεολογικά τους λόγους φυγής τους. Θέλουν να φύγουν για να ζήσουν τη ζωή τους. Η πολιτική ουτοπία της Κούβας αυτή τη στιγμή υπάρχει πρακτικά μόνο στον πολιτικό λόγο, κι όχι στην πραγματικότητα.
-Μιλάτε για αλλαγές. Σε θέματα πιο ευαίσθητα όπως ΛΟΑΤΚΙ ή κομμουνισμού, υπάρχει μεγαλύτερη ελευθερία απ’ ό,τι στο παρελθόν;
Πιστεύω πως ναι. Υπάρχει πιο μεγάλη ελευθερία σε σχέση με το παρελθόν, αλλά και πάλι έχει τα όριά της. Στο παρελθόν, ο κόσμος φοβόταν να πει κάτι που δεν ήταν πρέπον. Σήμερα οι άνθρωποι μιλούν και λένε πολλά για την πραγματικότητα και την πολιτική στην Κούβα. Όμως, ξέρουν πως το να εκδηλώνονται ανοιχτά πολιτικά, δεν είναι κάτι σώφρον. Για παράδειγμα, το να διαδηλώνει κάποιος στην Κούβα με πανό μπορεί να τον οδηγήσει στη φυλακή, δύο και τρία χρόνια.
-Ο Μάριο Κόντε, ο πρωταγωνιστής των αστυνομικών σας μυθιστορημάτων, μιλά συχνά για «ιστορική κόπωση». Και είναι αλήθεια πως η Κούβα κουβαλά αυτό το μάλλον ανεπιθύμητο βάρος ενός πολιτικού προτύπου, ουτοπικού για κάποιους, ευκταίου για άλλους. Εσείς, ως Κουβανός, πώς νιώθετε με την ιστορική αυτή μοίρα;
Στο μυθιστόρημά μου «Ο Άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά» μιλάω πολύ για αυτή τη διαδικασία. Στο τέλος, όταν καταρρέει η στέγη πάνω στον πρωταγωνιστή του βιβλίου, είναι σαν μια απεικόνιση αυτής της διαδικασίας. Για πάρα πολλά χρόνια ο τρόπος που σκεφτόμαστε για την Κούβα ήταν περιορισμένος επειδή ήταν περιορισμένη και η διακίνηση της πληροφορίας. Τώρα, η πληροφόρηση είναι μεγάλη και πλέον ο κόσμος μπορεί να συγκρίνει καλύτερα αυτό που ζει με αυτό που του έχουν υποσχεθεί. Σε όλο αυτό, προστίθεται το γεγονός πως ενώ ήταν μια κοινωνία πολύ ομοιογενής, πλέον έχουν αρχίσει να υπάρχουν και στην Κούβα κοινωνικές και ταξικές διαφορές. Σήμερα για παράδειγμα, οι ανισότητες στην κοινωνία είναι ορατές και συμβαίνουν όλο και περισσότερο. Κι αυτές οι ανισότητες δημιουργούνται με έναν τρόπο που δείχνουν πόσο στρεβλή είναι αυτή η κοινωνία. Μπορεί για παράδειγμα, να είσαι ένας γιατρός που δουλεύει 25 μέρες το μήνα και κερδίζει 40 δολάρια τον μήνα και εγώ να κάθομαι στο σπίτι και να έχω έναν αδερφό στο Μαϊάμι που μου στέλνει 100 δολάρια τον μήνα και να ζω καλύτερα από’ σένα, τον γιατρό. Ή να κάνω τον μεσάζοντα σε κάποιες αγοραπωλησίες και μ’ αυτόν τον τρόπο να κερδίζω περισσότερο απ’ ό,τι αν είχα μια κανονική δουλειά. Υπάρχουν πολλές στρεβλώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με αυτήν την ουτοπία της ισότητας που δεν λειτούργησε.
-Οσον αφορά τις ανισότητες που επικαλείστε, στη «Διαφάνεια του Χρόνου», οι «Παλαιστίνιοι» της Κούβας (σ.σ οι εσωτερικοί μετανάστες από τα ανατολικά του νησιού που ζουν εξαθλιωμένοι) προβάλλουν από το περιθώριο ως το πρόσωπο της ανέχειας και της μετα-επαναστατικής ανισότητας. Πώς είναι η Κούβα υπό τον Μιγκέλ Ντίας Κανέλ; Εχει αλλάξει κάτι δραματικά;
Είναι χειρότερα… «Η Διαφάνεια του Χρόνου» τελειώνει το 2014 όταν Κούβα και ΗΠΑ ανακοινώνουν πως αναμένονται μεταξύ τους συνομιλίες προς αποκατάσταση των διμερών σχέσεων. Κι αυτό δημιούργησε μια περίοδο ελπίδας που διαρκεί μέχρι τα όσα περιγράφονται στο «Εντιμοι Ανθρωποι». Οι άνθρωποι άνοιξαν επιχειρήσεις, άρχισαν να ταξιδεύουν από και προς τις ΗΠΑ. Όμως, στη συνέχεια έρχεται ο Τραμπ, έπειτα η πανδημία, μετά η νομισματική ενοποίηση (σ.σ. κατάργηση του συστήματος διπλού νομίσματος μέσω του οποίου η Κούβα αξιοποίησε τον διεθνή τουρισμό και την απόσυρση του λεγόμενου μετατρέψιμου πέσο ή CUC), και τώρα ζούμε μία από τις χειρότερες στιγμές της κουβανικής ζωής με κρίσεις σε τρόφιμα, φάρμακα, καύσιμα. Και οι άνθρωποι δεν πιστεύουν στο κουβανικό μέλλον. Η μόνη σκέψη πολλών ανθρώπων είναι να φύγουν.
-Στο τελευταίο σας μυθιστόρημα «Εντιμοι Ανθρωποι» αναφέρεστε σε λέξεις που μέχρι πρότινος ήταν αδιανόητες στην Κούβα ως σύμβολα άμετρου καπιταλισμού. Ομπάμα, Rolling Stones, Chanel. Η επίσκεψη-ορόσημο του Ομπάμα, του πρώτου προέδρου που πήγε στην Κούβα ύστερα από περίπου εννέα δεκαετίες, δεν βοήθησε κάπως; Μήπως χειροτέρευσε τα πράγματα;
Οχι, ήταν σημαντική τη συγκεκριμένη συγκυρία. Τότε οι άνθρωποι ένιωθαν και θεωρούσαν πως μπορούσαν να αλλάξουν πολλά. Κι όντως άλλαξαν. Ομως, αργότερα, η διοίκηση Τραμπ ανέτρεψε τις πολιτικές του Ομπάμα – συμπεριλαμβανομένων και των πολιτικών για την Κούβα. Κι έτσι, άλλαξε και η Κούβα. Το εμπάργκο είναι αληθινό και αποτελεί ισχυρό πλήγμα για την κουβανική οικονομία και κοινωνία. Το πρόβλημα της οικονομικής δομής της Κούβας σε συνδυασμό με το εμπάργκο δημιουργούν την κρίση που ζούμε σήμερα. Κάθε φορά που φεύγω από την Κούβα, για τη Γαλλία, την Ελλάδα, τη Αυστρία κ.ο.κ, κάθε τέσσερις – πέντε μέρες μιλάω με τη μητέρα μου. Είναι 95 χρόνων και κάθε φορά μου λέει, η τιμή του κιλού στις πατάτες διπλασιάστηκε από την περασμένη εβδομάδα, ή δεν υπάρχουν ντομάτες ή γλυκοπατάτες κλπ.
-Κυριολεκτικά διπλάσιες τιμές;
Πάνω κάτω, ναι. Υπάρχουν για παράδειγμα στην Κούβα οι «μιπίμες» (σ.σ MIPYMES από το micro, pequeñas y medianas empresas, μικρές επιχειρήσεις) που πουλούν ένα κιλό σκόνης γάλακτος πιο ακριβά από τον κατώτατο μισθό στην Κούβα. Ενας μέσος Κουβανός δεν μπορεί να το αγοράσει και να πιει γάλα. Διαφορετικά, θα πιει γάλα και μόνο γάλα, δε θα έχει τίποτα άλλο, ούτε ρεύμα ούτε τίποτα. Είναι μια ζοφερή κατάσταση, πολύ ζοφερή.
Εσείς, παρότι περιγράφετε άφοβα τις παθογένειες της κουβανικής πραγματικότητας, απολαμβάνετε μια ελευθερία λόγου, γραφής, μετακίνησης από και προς την Κούβα. Εχετε πράγματι γλιτώσει από τη λογοκρισία;
Εχω υπάρξει πολύ τυχερός σ’ αυτό το ζήτημα. Στην Κούβα υπάρχει ένα σύστημα λογοκρισίας το ίδιο πάνω κάτω όπως περιγράφεται στους«Εντιμους Ανθρώπους». Ομως, το σύστημα είναι το ίδιο. Μπορείς να πεις ή να δημοσιεύσεις όσα εγκρίνει η κυβέρνηση. Γιατί όλοι οι εκδοτικοί οίκοι είναι κυβερνητικοί, δεν υπάρχει άλλη δυνατότητα. Τώρα, υπάρχει μια μικρή χαραμάδα να ξεφύγεις από αυτά, αλλά κυρίως είναι κρατικά αυτά τα ιδρύματα. Ομως, είμαι πολύ τυχερός υπό την έννοια πως από το 1995 ο εκδοτικός μου οίκος είναι ισπανικός. Οπότε γράφω στην Κούβα και εκδίδω στην Ισπανία – και στη συνέχεια, ο εκδοτικός οίκος κάνει τις απαραίτητες διευθετήσεις π.χ. με τον Καστανιώτη στην Ελλάδα και άλλους εκδοτικούς σε άλλες χώρες για τις μεταφράσεις των βιβλίων. Αυτό μου δίνει ελευθερία. Ομως, το πρόβλημα είναι πως στην Κούβα σχεδόν δεν υπάρχω. Εχω όλες τις τιμές και την αναγνώριση – έχω το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας (σ.σ. το πιο σημαντικό βραβείο του είδους του στη χώρα), είμαι μέλος της Ακαδημίας Λογοτεχνίας – αλλά δεν είμαι ποτέ στον Τύπο, την τηλεόραση, το ραδιόφωνο, το σενάριο που έγραψα για μια ταινία λογοκρίθηκε, οι ταινίες με τον Μάριο Κόντε δεν προβάλλονται ποτέ στην Κούβα, καθώς ανήκω στην κατηγορία των ατόμων υπό περιορισμό. Έχω μια περίεργη σχέση… Γράφω χωρίς λογοκρισία, αλλά μέχρι στιγμής στην Κούβα δεν έχω τύχη. (γέλια)
-Ως προς τον «Ανθρωπο που Αγαπούσε τα Σκυλιά», πώς και επιλέξατε το θέμα της δολοφονίας Τρότσκι αφού ελάχιστο ήταν το ενδιαφέρον και πολύ περισσότερο η γνώση των Κουβανών γι’ αυτό;
Πράγματι, ο Τρότσκι στην Κούβα ήταν όπως και στη Σοβιετική Ένωση: ανύπαρκτος. Προσωπικά είχα την περιέργεια ποιος ήταν αυτός ο άνθρωπος και άρχισα να ψάχνω. Όταν πήγα στο σπίτι όπου έζησε ο Τρότσκι στο Μεξικό, ένιωσα μια ταραχή. Και άρχισα να αναζητώ επίμονα πληροφορίες για εκείνον. Για πολλά χρόνια διάβαζα. Και ήταν σημαντικό για μένα και για τον κόσμο το γεγονός πως τα αρχεία της Μόσχας άνοιξαν και υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες απ’ ό,τι στο παρελθόν για τη Σοβιετική Ένωση. Ο Κοζίνσκι είχε πει κάποια στιγμή πως τη δεκαετία του ’80 νομίζαμε πως ξέραμε την ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης και τη δεκαετία του ’90 ανακαλύψαμε πως γνωρίζαμε μόλις το 20%, το υπόλοιπο ήταν στα αρχεία της Μόσχας. Για παράδειγμα, η ανάμειξη των Σοβιετικών στον ισπανικό εμφύλιο ήταν μια ιστορία άγνωστη έως ότου δημοσιεύτηκαν τα ντοκουμέντα αυτά από τη Μόσχα και άλλαξε τη σχέση της Σοβιετικής Ένωσης και της Ισπανίας.
-Διαβάζετε Ελληνες συγγραφείς;
Όχι, υπάρχει πρόβλημα με τη μετάφραση των Ελλήνων συγγραφέων στα ισπανικά. Εξαιρούνται οι κλασικοί όπως ο Καβάφης. Υπάρχουν λίγοι σύγχρονοι, έχω διαβάσει Μάρκαρη για παράδειγμα. Ακόμη και με τις ταινίες συμβαίνει το ίδιο. Τριάντα χρόνια πριν, είχαμε περισσότερη πρόσβαση στις ελληνικές ταινίες, όμως δεν ξέρω τι συνέβη στην αγορά έκτοτε. Και σκεφτείτε πως περνώ πολύ χρόνο στην Ισπανία και την Ευρώπη, έχω τη δυνατότητα να διαβάσω και να παρακολουθήσω. Ομως, το πρόβλημα με την ελληνική λογοτεχνία μού θυμίζει εκείνο με τη βραζιλιάνικη που είναι πολύ σημαντική, αλλά δεν είναι γνωστή στον ισπανικό κόσμο.
-Υπάρχει κάποιο βιβλίο άλλου συγγραφέα που θα θέλατε να είχατε γράψει;
Δεν μπορώ να την απαντήσω αυτήν την ερώτηση γιατί αν αρχίσω, θα τελειώσω αύριο. (Γέλια) Υπάρχουν τόσοι συγγραφείς που μου έμαθαν πώς να γράφω, πώς να χρησιμοποιώ τη γλώσσα, τις δομές, τους χαρακτήρες… Έκανα ένα συνέδριο για την τέχνη της γραφής και πάντα λέω πως μαθαίνεις να γράφεις διαβάζοντας ανθρώπους που γράφουν καλύτερα. Και είναι σημαντικό να διαβάζεις στη γλώσσα σου. Γιατί ένα εργαλείο έχεις να γράφεις: Τις λέξεις, τη γλώσσα και πρέπει να μάθεις να γράφεις με αυτούς που γράφουν καλά. Βαργκάς Λιόσα, Γκαρσία Μάρκες, Αλέχο Καρπεντιέ, Βάθκεθ Μονταλμπάν, Καμπρέρα Ινφάντε, Χουάν Ρούλφο, είναι πολλοί…
-Πείτε μου ένα φόβο κι ένα όνειρό σας…
Ένας φόβος μου είναι να μην μπορώ να γράφω. Και ένα όνειρό μου, το επόμενο μυθιστόρημα.