Από τη συζήτηση κανείς δεν βγήκε ποτέ χαμένος. Όμως οι λόγοι που αποτρέπουν την κατασκευή ενός αγωγού από το Ισραήλ στην Τουρκία, ήδη από το 2015, παραμένουν στο τραπέζι. Είναι η εκτίμηση που διακινούν τεχνοκράτες στο Τελ Αβίβ, παρά τις προσδοκίες τις οποίες καλλιεργεί η «επίθεση γοητείας» του Ταγίπ Ερντογάν στον Μπενιαμίν Νετανιάχου. Ένας από αυτούς είναι ο Δρ. Ελάι Ρέτιγκ, επικεφαλής Ενεργειακής Πολιτικής στο Κέντρο Στρατηγικών Μελετών Begin-Sadat, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Bar-Ilan. Μιλώντας στην «Κ», περιγράφει γιατί σε οικονομικούς και τεχνικούς όρους ένας αγωγός στην Τουρκία θα ήταν με διαφορά πιο βιώσιμος απ’ ό,τι ένας αγωγός στην Ελλάδα, εξηγεί γιατί παρ’ όλα αυτά καμία ιδιωτική εταιρεία δεν θα έβαζε χρήματα σε αυτό το project, και αποσαφηνίζει γιατί οι δύο χώρες έχουν όμως συμφέρον να διατηρούν ζωντανό – και αυτό – το σενάριο.
– Με τις τελευταίες εμφανίσεις του, ο Ταγίπ Ερντογάν δημιουργεί προσδοκίες για συνεργασία της Τουρκίας με το Ισραήλ στον τομέα της ενέργειας. Μίλησε για μεταφορά του ισραηλινού αερίου στην Ευρώπη μέσω της Τουρκίας, ακόμη και για κοινές γεωτρήσεις των δύο χωρών. Κατά τη γνώμη σας, πόσο κοντά βρισκόμαστε σε ένα τέτοιο σενάριο;
– Δεν είμαστε κοντά. Αυτές δεν είναι καινούριες προτάσεις. Εμφανίστηκαν πρώτη φορά το 2015 και οι παράγοντες που έχουν εμποδίσει μια τέτοια συνεργασία βρίσκονται ακόμα στο τραπέζι. Σε οικονομικούς όρους, ένας αγωγός από το Ισραήλ στην Τουρκία πράγματι βγάζει νόημα. Θα ήταν πιο σύντομος και πιο φτηνός απ’ ό,τι ένας αγωγός προς την Ελλάδα. Είναι τεχνικά πιο εύκολο έργο. Όμως σε πολιτικούς όρους, υπάρχει πρόβλημα.
Όταν κατασκευάζεις έναν αγωγό με μια χώρα, ουσιαστικά την παντρεύεσαι. Στην πράξη, δεσμεύεσαι σε μια τέτοια συνεργασία για τουλάχιστον μία δεκαετία, με σταθερό συμβόλαιο και σταθερές τιμές, ώστε να πείσεις μια εταιρεία να τοποθετήσει κεφάλαια και να υλοποιήσει το έργο. Το γεγονός ότι αυτήν την περίοδο οι σχέσεις Ισραήλ και Τουρκίας αναθερμαίνονται δεν εγγυάται στον ιδιωτικό τομέα ότι οι σχέσεις αυτές δεν θα χαλάσουν εκ νέου – όχι σε 2 χρόνια, ακόμη και σε 3 εβδομάδες από σήμερα. Η στάση του Ερντογάν απέναντι στο Ισραήλ είναι ιδιαίτερα ασταθής. Εξαρτάται κάθε φορά από παράγοντες όπως η εσωτερική πολιτική στην Τουρκία. Δεν είναι προβλέψιμος. Επομένως, είναι πολύ δύσκολο για το Ισραήλ να εισέλθει σε μια τόσο δεσμευτική υποδομή.
Κι εδώ θα πρέπει επίσης να γίνει αντιληπτό ότι σε ένα τέτοιο project τη δύναμη στο εμπόριο δεν την έχει απαραίτητα ο εξαγωγέας. Μερικές φορές την έχει η χώρα που υποδέχεται το αέριο, ιδίως όταν έχει και άλλες εναλλακτικές. Στο σενάριο που συζητάμε, το Ισραήλ θα ήταν εξαρτημένο από μια χώρα η οποία σε καμία περίπτωση δεν θα βασιζόταν στο ισραηλινό αέριο. Η Τουρκία μπορεί να εισάγει αέριο από τη Ρωσία, το Αζερμπαϊτζάν, το Ιράν, ακόμη και το Ιράκ, και φυσικά από τις ΗΠΑ με LNG. Επομένως, η Τουρκία θα μπορούσε κάλλιστα να εκβιάζει το Ισραήλ με διακοπή των ροών, για παράδειγμα, μετά από κάποια νέα επιχείρηση στη Γάζα. Με άλλα λόγια, το Ισραήλ θα έδινε μεγάλη δύναμη στην Τουρκία, κάτι που δεν είναι διατεθειμένο να πράξει.
– Αυτή είναι μια επιχειρηματολογία που βγάζει νόημα. Ωστόσο, βλέπουμε τις δύο χώρες να κρατούν ζωντανό ένα τέτοιο σενάριο διεξάγοντας αντίστοιχες συζητήσεις. Τι εξυπηρετούν τελικά αυτές οι διαβουλεύσεις;
– Πράγματι. Κι αυτό διότι στην πραγματικότητα παρόμοιες συζητήσεις είναι προς το συμφέρον και των δύο πλευρών. Πριν απ’ όλα, είναι πάντα καλό να συζητάς. Έπειτα, το Ισραήλ δεν έχει βρει μέχρι στιγμής μια ιδιωτική εταιρεία να βάλει τα χρήματα για την κατασκευή των υποδομών που θα καταστήσουν εφικτή την εξαγωγική του δραστηριότητα – αν και στον τελευταίο, 4ο κατά σειρά, διαγωνισμό φαίνεται να υπάρχει ίσως φως στο τούνελ. Μέχρι στιγμής, πάντως, το Ισραήλ έχει καταφέρει να πουλήσει αέριο μόνο στην Αίγυπτο και την Ιορδανία, για τα επόμενα 15 χρόνια. Πρόκειται συνολικά για ποσότητα (180 bcm) που αντιστοιχεί μόλις στο 1/3 του αερίου το οποίο έχει διαθέσιμο το Ισραήλ για εξαγωγές (450 bcm). Επομένως, το Ισραήλ χρειάζεται να δείξει στη διεθνή επιχειρηματική κοινότητα πως υπάρχει η αγορά για τα αποθέματα που έχει στην κατοχή του, ότι υπάρχουν χώρες οι οποίες προτίθενται να κατασκευάσουν τις απαραίτητες υποδομές, και ούτω καθεξής. Ειδάλλως, δεν θα προσελκύσει και εταιρείες για περαιτέρω έρευνες υδρογονανθράκων.
Σε οικονομικούς όρους, ένας αγωγός από το Ισραήλ στην Τουρκία θα ήταν πιο σύντομος και πιο φθηνός απ’ ό,τι ένας αγωγός προς την Ελλάδα. Ομως σε πολιτικούς όρους, υπάρχει πρόβλημα.
– Καταλαβαίνω ότι αυτό είναι το πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται πιθανώς και οι διαβουλεύσεις με την Ελλάδα για την προοπτική του αγωγού EastMed; Ήδη αναφέρατε εξάλλου ότι σε αυστηρά τεχνικούς και οικονομικούς όρους ένας αγωγός προς την Τουρκία θα ήταν πιο βιώσιμος απ’ ότι ένας αγωγός προς την Ελλάδα. Ή θα πρέπει στην περίπτωση του EastMed να συνυπολογίσει κανείς περισσότερο την παράμετρο της γεωπολιτικής;
– Ας το διατυπώσουμε ως εξής: Ο αγωγός EastMed δεν θα ήταν οικονομικά βιώσιμος, συγκεκριμένα, αν τον αφήναμε αποκλειστικά στην ελεύθερη αγορά. Θα πρέπει να αναλογιστούμε ότι, αν κατασκευαζόταν αυτός ο αγωγός, θα ήταν ο βαθύτερος και μακρύτερος υποθαλάσσιος αγωγός στον κόσμο. Θα κινούμασταν σε βάθη στα οποία δεν έχει κατασκευαστεί ποτέ ξανά αγωγός στην ιστορία. Για παράδειγμα, ο Nord Stream 2, μεταξύ Ρωσίας και Γερμανίας, πηγαίνει 200 μέτρα κάτω από τη θάλασσα. Εδώ συζητάμε για 2000 μέτρα κάτω από τη θάλασσα. Επιπλέον, ο βυθός στην περιοχή της Κρήτης είναι ηφαιστειογενής, παράμετρος που δημιουργεί πολλά μηχανικά ζητήματα.
Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι δεν μπορεί να κατασκευαστεί ο αγωγός. Σημαίνει όμως ότι για αυτούς τους λόγους η Ελλάδα ως αγοραστής θα έπρεπε να χρεωθεί υψηλές τιμές για το αέριο, με ένα σταθερό συμβόλαιο 10ετούς ορίζοντα που θα δικαιολογεί τα κόστη του αγωγού. Είναι αλήθεια ότι αυτήν τη στιγμή το αέριο είναι πολύ ακριβό στην Ευρώπη. Είναι όμως τόσο ακριβό εξαιτίας του πολέμου. Αν κατασκευαζόταν ο αγωγός, θα χρειαζόταν 5 χρόνια για τη δημιουργία της υποδομής. Θα έχουμε ακόμη πόλεμο στην Ουκρανία σε 5 χρόνια από τώρα; Κανείς δεν το γνωρίζει. Οι ιδιωτικές εταιρείες δεν είναι πρόθυμες να αναλάβουν τέτοια ρίσκα. Επομένως, αν δεν εισέλθει στη διαδικασία η Ευρωπαϊκή Ένωση ορίζοντας το συγκεκριμένο project ως πολιτική πλέον προτεραιότητα, και δεν καταβάλει ένα πριμ ασφάλειας προσπερνώντας τις βραχυπρόθεσμες οικονομικές παραμέτρους για τη χάρη της μακροπρόθεσμης ασφάλειας, και δεν επιδοτήσει τελικά την κατασκευή του αγωγού, τότε ο EastMed δεν πρόκειται να κατασκευαστεί. Επομένως, το ερώτημα αν ο συγκεκριμένος αγωγός είναι βιώσιμος ή όχι δεν θα το απαντήσει ούτε η Ελλάδα ούτε το Ισραήλ. Θα το απαντήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο μεταξύ, τόσο το Ισραήλ, όσο και η Ελλάδα και η Κύπρος, οφείλουν να επεξεργάζονται εναλλακτικές και να δείχνουν ότι το κάνουν. Εξάλλου, τις περισσότερες φορές, το ένα σενάριο δεν αναιρεί το άλλο.
– Ευρύτερα, πόσο μακριά κατά τη γνώμη σας μπορεί να φτάσει αυτή η «επίθεση γοητείας» της Τουρκίας απέναντι στο Ισραήλ;
– Δεν είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε κάτι αντίστοιχο. Ο Ερντογάν τη μία μέρα είναι φιλικός, την άλλη εχθρικός. Παγίως, το Ισραήλ επιθυμεί μια καλή σχέση με την Τουρκία. Είναι βασική αγορά της περιοχής και κόμβος για τις ροές πετρελαίου. Είναι επίσης ένα από τα μουσουλμανικά κράτη με τα οποία το Ισραήλ μπορεί να έχει σχέσεις. Και είναι και στρατιωτική δύναμη. Από τη δεκαετία του 1950, το Ισραήλ θέλει καλές σχέσεις με την Τουρκία. Όμως το ερώτημα είναι αν μπορεί να στηριχτεί στον Ερντογάν ως αξιόπιστο εταίρο. Είναι καλές οι συζητήσεις. Είναι όμως άλλο πράγμα να πας σε μια δέσμευση δισεκατομμυρίων δολαρίων, όπως ένας αγωγός. Ο μόνος τρόπος μελλοντικά για να μπει το Ισραήλ σε έναν αγωγό με την Τουρκία θα ήταν να έχει διασφαλίσει προηγουμένως άλλες αξιόπιστες, σταθερές εναλλακτικές υποδομές.
– Θεωρείτε πάντως ότι μια αποκατάσταση των σχέσεων με την Τουρκία θα αλλοίωνε κατά κάποιον τρόπο τις δυναμικές και τον ενθουσιασμό του Ισραήλ σε ό,τι αφορά τη συνεργασία του με την Ελλάδα;
– Από τη μεριά του Ισραήλ, σε καμία περίπτωση. Δεν θα επηρέαζε σε τίποτα. Το Ισραήλ επιθυμεί συμμαχία στο Αιγαίο με την Ελλάδα και την Κύπρο, και μια καλή, σταθερή εμπορική σχέση με την Τουρκία. Θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη ότι ο μόνος τρόπος να αναπτύξεις υποδομές στην περιοχή χωρίς να έχεις την Τουρκία να προκαλεί επιπλοκές, είναι μια καλή σχέση με την Τουρκία. Έχουμε δει ότι το να κρατάς την Τουρκία μακριά στην πράξη δεν δουλεύει. Επομένως, η όποια αναθέρμανση των σχέσεων με την Τουρκία, όχι μόνο δεν επηρεάζει τη σχέση του Ισραήλ με την Ελλάδα, αλλά αποτελεί αντιθέτως ένα αναγκαίο βήμα για τα σχέδια των υποδομών στην περιοχή. Και νομίζω ότι η Ελλάδα το συνειδητοποιεί και το αντιλαμβάνεται αυτό. Εξάλλου, το Ισραήλ κρατά κάθε φορά ενήμερη την Ελλάδα για τις διαβουλεύσεις του με την Τουρκία. Είναι πολύ προσεκτικό ώστε να μη ζημιωθούν οι σχέσεις του μαζί της, από οποιαδήποτε ζύμωση με την Τουρκία.