«Καραμανλής ή τανκς». Κάπως έτσι έμοιαζε να αποτυπώνεται σε επίπεδο φρασεολογίας η μετάβαση στη Μεταπολίτευση, ακόμα κι αν δεν επρόκειτο για κάποιο επίσημο προεκλογικό σύνθημα που προέκυψε από το επιτελείο του Κωνσταντίνου Καραμανλή, ακόμα κι αν στην πραγματικότητα δεν ειπώθηκε ποτέ έτσι αλλά κωδικοποιήθηκε από κάποια λεγόμενα του Μίκη Θεοδωράκη. Κι έπειτα, ήρθε η δεκαετία του ‘80 και η περίφημη «Αλλαγή» που υποσχόταν ο Ανδρέας Παπανδρέου με το ΠΑΣΟΚ, μια λέξη τόσο ισχυρή που επέλεξε δεκαετίες αργότερα και ο ΣΥΡΙΖΑ – και όχι μόνο.
Στο μεταξύ, το λυκαυγές του 2000 βρήκε τον δικομματισμό να κονταροχτυπιέται πίσω από εκείνο το «Υπάρχει καλύτερη Ελλάδα και τη θέλουμε» της Νέας Δημοκρατίας από τη μία και «Σιγουριά για τις κατακτήσεις – ελπίδα για το μέλλον» για το ΠΑΣΟΚ του Κ. Σημίτη από την άλλη. Μέχρι η χώρα να βαλτώσει στην κρίση με «λεφτά που υπάρχουν», μια φράση που μάλλον ο Γεώργιος Α. Παπανδρέου δεν περίμενε να απηχεί μέχρι και σήμερα και να βρεθούμε προ του διλήμματος «Μνημόνια ή ΣΥΡΙΖΑ;», κι από εκεί με την πεποίθηση «Ενωμένοι μπορούμε» η Νέα Δημοκρατία να επανακάμψει στην εξουσία.
Αν απομονώσει κανείς πολιτικά συνθήματα και φράσεις που έγιναν σλόγκαν μπορεί να «δει» την Ελλάδα της Μεταπολίτευσης να περνά μπροστά από τα μάτια του. Κάποια από αυτά προήλθαν από τα ίδια τα κόμματα και τις καμπάνιες τους, άλλα μεταφέρθηκαν στόμα με στόμα και ακούστηκαν σε συγκεντρώσεις συνοδευόμενα από παλλόμενες εν χορώ σημαίες, ενώ άλλες φράσεις έγιναν άθελά τους σλόγκαν που πολλές φορές απέκτησαν μια «δεύτερη ζωή» αποκομμένη από την πολιτική.
Ένα είναι σίγουρο: το σύνθημα και το σλόγκαν αποτελούν βασικό συστατικό του πολιτικού και δη του προεκλογικού λόγου ως η συμπύκνωση των πολιτικών θέσεων και κυρίως, των επικοινωνιακών πρακτικών ενός κόμματος. Άλλα από αυτά είναι θετικά και ελπιδοφόρα, αλλά αρνητικά και επιθετικά, κάποια από αυτά αστεία («Αυτός είναι ο αρχηγός και όχι ο μεθύστακας ο Αμερικανός» φέρεται να έλεγαν οι ψηφοφόροι του Κωνσταντίνου Καραμανλή το 1977, ενώ προέτρεπαν επίσης τον Παπανδρέου «Ανδρέα, πάρε το ουίσκι σου και φύγε»), ενώ άλλα επιβίωσαν τόσο καλά στον χρόνο που έγιναν θρυλικά.
Η γέννηση του πολιτικού συνθήματος
Πώς προκύπτουν όμως όλα εκείνα τα τσιτάτα που φτάνουν στο στόμα και το συλλογικό ασυνείδητο των ψηφοφόρων; Οι δύο βασικοί διαχωρισμοί τους είναι σε εκείνα που προκύπτουν «από κάτω προς τα πάνω» («bottom-up») και αυτά που δημιουργούνται «από πάνω προς τα κάτω» («top-down») σημειώνει ο Κωστής Πιερίδης, διδάκτωρ πολιτικής επιστήμης και συγγραφέας του βιβλίου «Διαιρετικές τομές και εκλογική συμπεριφορά στη σύγχρονη Ελλάδα (2004-2018)» (εκδόσεις Επίκεντρο).
Και εξηγεί: «Το πρώτο σημαίνει πως ένα σύνθημα ξεκινάει από τον κόσμο, εξαπλώνεται σε αυτόν και το κόμμα ιεραρχικά το εργαλειοποιεί και το αναδεικνύει, το φέρνει στην κεντρική πολιτική σκηνή. Και το δεύτερο προέρχεται από τα κομματικά επιτελεία, από τον πολύ στενό κύκλο ή ακόμα και τους αρχηγούς των κομμάτων. Όταν το σύνθημα έρχεται από τα ψηλά και πάει προς τα χαμηλά είναι αυτό που λέμε διακυβευματικό».
Στη δεύτερη περίπτωση, το σύνθημα προσπαθεί συνήθως να είναι συγκεκριμένο, είτε με θετικό πρόσημο, δηλαδή οριοθετώντας την προεκλογική θέση ενός κόμματος, είτε αρνητικό, ένας λίβελος προς την πολιτική του αντιπάλου. Για παράδειγμα, ήδη από την προεκλογική καμπάνια του 1977 το ΠΑΣΟΚ άρχισε να υιοθετεί την ιδέα της «Αλλαγής» που θα διογκωνόταν στις εκλογές του 1981, μια λέξη που θα συνδεόταν άμεσα με την περίοδο διακυβέρνησης του Ανδρέα Παπανδρέου.
Σε εκείνες τις αναμετρήσεις, η Νέα Δημοκρατία δεν είχε κάποιο σύνθημα-απάντηση στον βασικό της αντίπαλο. Όμως, στις εκλογές του 1985 κι αφού το ΠΑΣΟΚ είχε περάσει ήδη μία τετραετία στην εξουσία, η ΝΔ απάντησε παραφράζοντας: «Απαλλαγή» (αλλά και «Κάθαρση»). Υιοθέτησε δηλαδή ένα «αντισύνθημα».
Έχουμε ακούσει πολλές φορές άλλωστε τα κόμματα και τους πολιτικούς να καταφεύγουν στη λογική του αντισυνθήματος. Ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά συνθήματα διαχρονικά των αντιπάλων της δεξιάς είναι εκείνο το «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά», κάτι που δεν σταμάτησε σε τίποτα τη Νέα Δημοκρατία τη δεκαετία του ‘80 να το «διασκευάσει» σε «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά, γιατί πέρναγε καλά».
Πέρα από το «σύνθημα-απάντηση» δεν λείπουν βέβαια και τα «δάνεια» συνθημάτων που ακούει κανείς απαράλλαχτα στους κόλπους διαφορετικών παρατάξεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, εκείνο το «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ, το ίδιο συνδικάτο» που κάποτε φώναζαν εξίσου δυνατά ΠΑΣΟΚ και ΚΚΕ, παρά τα πολλά άλλα που τους χώριζαν -και τους χωρίζουν- σε επίπεδο ιδεολογίας. Και τι κι αν το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου βρίσκεται πλέον στα κιτάπια της ιστορίας, ο ΣΥΡΙΖΑ εν έτει 2023 προτείνει με τη σειρά του «Συμβόλαιο Αλλαγής».
Συγχρόνως, το προ τριαντακονταετίας «Ανδρέα, γερά, να φύγει η Δεξιά» γίνεται το 2007 «Γιώργο, γερά, να φύγει η Δεξιά» και σήμερα «Αλέξη, γερά, να φύγει η Δεξιά». Αυτή η εναλλαγή προσώπων, με κοινή κεντρική ιδέα, προκύπτει συνήθως από τα συνθήματα που γεννιούνται από τον λαό. Που είναι συνήθως και πιο «γηπεδικά», όπως σχολιάζει ο Κωστής Πιερίδης, εξάλλου «Όσο πιο λαϊκό είναι ένα σύνθημα, τόσο περισσότερο μπορούμε να σκεφτούμε ότι έχει παραχθεί από τον λαό. Αντίθετα, στις ελίτ διαδικασίες υπάρχει ξεκάθαρη στοχοθεσία».
Στη συνθηματολογία και τα σλόγκαν που υιοθετούν τα κόμματα, βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως μεγάλη σημασία έχει το αν ο εκάστοτε σχηματισμός βρίσκεται στη διακυβέρνηση ή στην αντιπολίτευση. Στην πρώτη περίπτωση, το κόμμα εξουσίας χρησιμοποιεί τη λογική της συνέχειας, ζητά την ψήφο του κόσμου για να συνεχίσει το έργο που ξεκίνησε. Στην τρέχουσα προεκλογική περίοδο, λόγου χάρη, κεντρικό σύνθημα της Νέας Δημοκρατίας είναι το «Σταθερά-Τολμηρά-Μπροστά». Στη δεύτερη συνθήκη, η αντιπολίτευση τείνει να στέκεται σε όλα τα μελανά σημεία της τρέχουσας κυβέρνησης και να χρησιμοποιεί έναν κριτικό λόγο απέναντί της. Κάτι που πάει πέρα από την αριστερά και τη δεξιά, «η μεγαλύτερη αλλαγή στα συνθήματα δεν έχει να κάνει με το ιδεολογικό αλλά με τον ρόλο και τη θέση», επιβεβαιώνει και ο Κωστής Πιερίδης.
Πόλωση στην κάλπη, πόλωση και στον λόγο
Φυσικά, δεν είναι όλες οι εκλογικές αναμετρήσεις το ίδιο κρίσιμες, κάτι που αντανακλάται αντίστοιχα στον προεκλογικό πολιτικό λόγο. Έτσι, «στις κορυφώσεις της πολιτικής πόλωσης και του δικομματισμού, δηλαδή είτε σε εκλογές που είχαμε πολιτική αλλαγή ή ήταν οριακή η νίκη, έχουμε παράλληλα και μια κορύφωση του πολιτικού συνθήματος», λέει ο Κωστής Πιερίδης. Αυτό δεν έχει να κάνει απαραίτητα με την τοξικότητα ενός συνθήματος, όσο με το πόσο πολύ τραγουδιέται, φωνάζεται και αναπαράγεται από τον λαό.
Αν ανατρέξουμε, δηλαδή, στην πολιτική ιστορία των τελευταίων δεκαετιών στη χώρα μας, τέτοιες περίοδοι ήταν το διάστημα 1985-1993 (που εντάθηκε με το «Βρώμικο ‘89»). Για λίγο η κατάσταση αποσυμπιέζεται το 1996, οπότε και τα δύο μεγάλα κόμματα δεν είναι πλέον τόσο προσωποποιημένα και ταυτισμένα με τους ιδρυτές τους, μιας και το δίπολο Καραμανλής-Παπανδρέου δίνει τη θέση του στο Έβερτ-Σημίτης. Η σκληρή μάχη του 2000 με την οριακή νίκη του ΠΑΣΟΚ δυναμώνει ξανά το πολιτικό σύνθημα, μεσολαβεί εκείνο το άτυπο αλλά πολύ ισχυρό «Λεφτά υπάρχουν» δια στόματος Γεωργίου Παπανδρέου που προοικονόμησε ειρωνικά την περίοδο της κρίσης και των μνημονίων, που δημιούργησε με τη σειρά της «στρατόπεδα» μνημονιακών και αντιμνημονιακών και άρα, έντονη πολιτική φρασεολογία.
Από τα πλακάτ στα tweets
Βέβαια, το πολιτικό σύνθημα κατά γενικό κανόνα «ήταν πολύ επιδραστικό, όταν και οι συγκεντρώσεις ήταν επιδραστικές», σχολιάζει ο πολιτικός αναλυτής Πέτρος Ιωαννίδης. Σήμερα δεν βλέπουμε τις λαοθάλασσες και τις γεμάτες πλατείες των προεκλογικών ομιλιών του παρελθόντος, αντ’ αυτού, παρακολουθούμε ένα πολιτικό παιχνίδι που παίζεται σε μεγάλο βαθμό σε οθόνες.
Όσο το ίντερνετ μπαίνει όλο και περισσότερο στη ζωή μας, τα πολιτικά κόμματα το χρησιμοποιούν ως έναν ακόμα δίαυλο επικοινωνίας. Στην προεκλογική περίοδο του 2009 όλα τα μεγάλα κόμματα ήταν πλέον ενεργά διαδικτυακά με τις δικές τους ιστοσελίδες, αλλά και λογαριασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Έτσι, και το πολιτικό σύνθημα μπαίνει σε μια νέα εποχή και μεταμορφώνεται. Γίνεται σταδιακά το πολιτικό μήνυμα της μίας λέξης, με τα μεγάλα και ευφάνταστα τσιτάτα να αποχωρούν.
«Αυτό που μένει από τα σποτ είναι μια γενικότερη αίσθηση», λέει ο Πέτρος Ιωαννίδης, για τον οποίο το πολιτικό σύνθημα σήμερα είναι αποδυναμωμένο: «Έχω την αίσθηση ότι πλέον ούτε τα επισήμα σλόγκαν είναι πολύ επιδραστικά, ούτε και τα υπόλοιπα. Αν ρωτήσουμε, για παράδειγμα, τους ψηφοφόρους αν θυμούνται ποια είναι τα κεντρικά μηνύματα των κομμάτων, δεν είμαι βέβαιος ότι η πλειοψηφία θα τα θυμάται. Πρέπει να είναι πολύ πετυχημένο το σλόγκαν για να αφήσει αποτύπωμα», σχολιάζει.
Ο Κωστής Πιερίδης, από την πλευρά του, θεωρεί πως σήμερα το σύνθημα είναι συνήθως λιγότερο πολιτικό και «προσανατολίζεται στο να αναδείξει διακυβευματικά κάτι το οποίο θα διασπείρει πολύ περισσότερο την αναγνωρισιμότητα γύρω από το πρόσωπο, το κόμμα, τις θέσεις». Κάτι που μπορεί να κάνει το σύνθημα πιο επιφανειακό, αλλά συγχρόνως, πιο διεισδυτικό στις μικρότερες ηλικίες.
Σήμερα, η διαδικτυακή επικοινωνία μιλάει με όρους viral. Κάτι που τα κόμματα γνωρίζουν πολύ καλά και πολλές φορές, εκμεταλλεύονται επιτυχημένα. Η περίφημη φράση του Δημήτρη Κουτσούμπα από τη Βουλή «Αλλά, αυτοί είστε», μετά από επανειλημμένες χρήσεις της στα βίντεο του Luben έγινε η ίσως πιο viral φράση των τελευταίων ετών, που χρησιμοποιείται σε κάθε πιθανή και απίθανη περίσταση, εκτός πολιτικής. Παρ’ όλο που το ΚΚΕ είναι ένα ιδιαίτερα σταθερό κόμμα επικοινωνιακά, μιας και θα εντοπίσει κανείς συνθήματά του που αναπαράγονται εδώ και δεκαετίες, ο Γενικός Γραμματέας του κόμματος εκμεταλλεύτηκε τη δημοφιλία της φράσης, εμφανίστηκε και ο ίδιος να την επαναλαμβάνει για το Luben, ενώ, η ΚΝΕ έχει ως κεντρικό της σύνθημα σε αυτές τις εκλογές το «Αυτοί Είμαστε!».
Όλα αυτά είναι τάσεις που φυσικά φτάνουν σε εμάς από το εξωτερικό. Όπως σημειώνει ο Κωστής Πιερίδης, κάτι αντίστοιχο είχε συμβεί και με τον Μπέρνι Σάντερς και τη viral φωτογραφία του με τα γάντια από την ορκωμοσία του Τζο Μπάιντεν. Που όχι μόνο έκανε τον γύρο του διαδικτύου ως meme, αλλά έφτασε να τυπώνεται σε φούτερ από το επίσημο merchandise του πολιτικού και να γίνεται sold out.
Σύνθημα πετυχημένο, ποτέ νικημένο
Αναπόφευκτα, το πολιτικό σύνθημα οφείλει να μετουσιώνεται στον χώρο και τον χρόνο. Με την τριβή όλης αυτή της μετουσίωσης, όμως, υπάρχει περίπτωση μία μέρα να χαθεί τελείως; «Ακριβώς επειδή ένα σύνθημα είναι η συμπύκνωση ενός αγώνα για τη διεκδίκηση της εξουσίας ή έστω της ψήφου δεν θα χαθεί ποτέ από το προσκήνιο μιας προεκλογικής καμπάνιας. Αυτό που θα αλλάξει είναι το πλαίσιο», απαντά ο Κωστής Πιερίδης.
Και τελικά, πότε κρίνεται επιτυχημένο; Για τον Κωστή Πιερίδη, «όταν αυτό καταλαβαίνει ποια είναι η πολιτική ατζέντα και το διακύβευμα, το αφήγημα μιας πολιτικής δύναμης προς την εκλογή της. Δηλαδή, αυτό που θα ευθυγραμμιστεί με τους βασικούς άξονες της στρατηγικής της πολιτικής πρότασης του κόμματος».
Κι επειδή, όλα αυτά υπάγονται πρώτα και κύρια στην ψυχολογία των μαζών, ο Πέτρος Ιωαννίδης, περικλείει το εύστοχο σύνθημα σε τρεις άξονες: «Να “μιλάει” τόσο στην καρδιά όσο και στις ανάγκες των ψηφοφόρων. Να ταιριάζει με την εποχή. Να μπορεί να επικοινωνηθεί σε μεγάλες μάζες».
Είτε αυτές οι μάζες κουνάνε σημαίες σε πλατείες, είτε μοιράζουν τσιτάτα σε tweets.