Η μεταπολεμική Ελλάδα είναι η μόνη δυτική χώρα που βρέθηκε εμπλεγμένη σε έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο ο οποίος κατέληξε στην εγκατάσταση ενός αυταρχικού μετεμφυλιακού κράτους και, εν τέλει, μετά από ένα τέταρτο αιώνα, στη Χούντα των Συνταγματαρχών. Και είναι επίσης η μόνη ευρωπαϊκή χώρα που, την ίδια ακριβώς περίοδο, δεν μετείχε στην ευρύτερη προσπάθεια οικοδόμησης μιας όσο το δυνατόν πιο δίκαιης αναδιανεμητικής δημοκρατικής κοινωνίας. Μετά το 1945, όλοι συμφώνησαν πως οι κοινωνικές αδικίες όφειλαν και μπορούσαν να αμβλύνονται με συντονισμένες και προγραμματισμένες κρατικές παρεμβάσεις. Τα «τριάντα ένδοξα χρόνια» της σοσιαλδημοκρατικής ηγεμονίας (1945-1975) (les trente glorieuses) οικοδόμησαν τις από καταβολής, ίσως, «ανθρωπινότερες» κοινωνικές ρυθμίσεις. Για πρώτη φορά, η αφετηριακά ρευστή ιδέα της αέναης επί γης προόδου του ανθρωπινού γένους αποκτούσε ρητό πολίτικο περιεχόμενο.
Σε αυτή ακριβώς την ιδιαίτερη ιδεολογική συγκυρία αρχίζει να γίνεται αισθητή η παρουσία και η σημασία του Κώστα Σημίτη. Έχω την τύχη να τον γνωρίζω ήδη από τα πρώτα εφηβικά μου χρόνια, ως συμμαθητή του αδελφικού μου φίλου Νίκου Παλάντζα στο «Πειραματικό». Θαύμαζα από τότε την προσήλωση του στην αναζήτηση της γνώσης καθώς και τη στενή και ανόθευτη σχέση του με την κουλτούρα και τον πολιτισμό.
Είμαι ευτυχής που η σταθερότητα της φιλίας μας προστατεύτηκε από κάθε λογής περιστασιακές υπονομεύσεις.
Βρέθηκα δίπλα του σε μια σειρά από αποφασιστικές στιγμές της πορείας του, στον «Όμιλο Παπαναστασίου», στην «Δημοκρατική Άμυνα». Από τότε ήταν πεπεισμένος για την «δομικά» απαράγραπτη σχέση της Ελλάδας με τις πολιτισμένες δημοκρατικές χώρες τις Ευρώπης και τη συνακόλουθη ανάγκη δυναμικής σύγκρουσης όχι μόνον από τις αντιδημοκρατικές καταχρήσεις και αυθαιρεσίες αλλά και από τις κάθε λογής εθνικιστικές ενδοστρέφειες. Από νεαρό παιδί, ο πολύγλωσσος και πολυτάλαντος Σημίτης δεν είχε καμιά αμφιβολία ότι ανεξάρτητα από τους οικονομικούς και διπλωματικούς λόγους που επέβαλαν το δόγμα «ανήκουμε εις την Δύσιν», η υπανάπτυκτη ακόμα Ελλάδα όφειλε στον εαυτό της να ταυτισθεί αξιακά με τον Ευρωπαϊκό «πολιτισμό», ακόμα και αν αυτό συνεπάγονταν την απομάκρυνση του από οποιεσδήποτε θέσεις εξουσίας, ακόμα και από υπουργικούς θώκους. Οι αντιρρήσεις του στους «τριτοκοσμικούς» πειραματισμούς του Ανδρέα Παπανδρέου, η αδιαπραγμάτευτη ένταξη της χώρας στην Ευρωζώνη, η διαχρονική αντίθεση του στην μείωση της φορολογίας του κεφαλαίου και η εμμονή του στην ανάγκη εκσυγχρονισμού του κοινωνικού κράτους δεν ήσαν απλά προϊόντα τακτικής προσαρμογής στην κινούμενη συγκυρία αλλά εξέφραζαν τις αμετακίνητες μύχιες πεποιθήσεις του.
Ωστόσο οι ίδιοι οι καιροί άλλαζαν. Η νέα συγκυρία (παγκόσμια και ευρωπαϊκή) επιχειρούσε πλέον προ παντός άλλου να καταπνίξει, εν τη γενέσει τους, τα όποια υπολείμματα της απελθούσας πλέον μεταπολεμικής «σοσιαλδημοκρατικής συναίνεσης». Η «συναίνεση της Ουάσιγκτον», η μετονομασία της «κυβέρνησης» σε μια «δια-κυβέρνηση» που οφείλει απλώς να «διαχειρίζεται» μιαν αμετακίνητα κυρίαρχη πραγματικότητα, οδηγούσε σε αυτό που ονομάστηκε τέλος της ιδεολογίας, των ουτοπιών, της πολίτικης ή της ιστορίας.
Μοιραία λοιπόν, η τελευταία περίοδος της δράσης του Σημίτη ως πρωθυπουργού σκιάζεται από την αντικειμενική του αδυναμία να προσαρμόσει τις πεποιθήσεις του στα παγκοσμίως κακώς κείμενα. Το λαχανιασμένο ευρωπαϊκό σοσιαλδημοκρατικό άρμα αρκούνταν στο να αναπαράγει μιαν ανέξοδη ρητορεία. Ίσως λοιπόν να είχε έλθει πάλι η ώρα να παραιτηθεί. Όμως, τίποτε δεν προδικάζει το μέλλον. Ακόμα και αν δεν μπόρεσαν να ολοκληρωθούν, οι πολιτικοί και πολιτιστικοί σχεδιασμοί του Σημίτη παραμένουν ζωντανοί ίσως και υπέρποτε επίκαιροι. Η τρέχουσα κρίση έχει καταστήσει σαφές ότι η επαναφύπνιση μιας ευρωπαϊκής «σοσιαλδημοκρατικής» συνείδησης στο πλαίσιο ενός νέου «ιστορικού συμβιβασμού» είναι αναγκαία προϋπόθεση για την έξοδο από το τέλμα. Ο Σημίτης μπορεί κάλλιστα να αποδειχθεί προφήτης ενός καλύτερου κοινού ευρωπαϊκού μέλλοντος. Ποτέ δεν είναι αργά να επανέλθουμε στο πρόταγμα της προόδου.
*O κ. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας.