Οι ελληνορωσικές σχέσεις βρίσκονται στο χειρότερο δυνατό σημείο. Εκατέρωθεν δηλώσεις και ενέργειες είναι ενδεικτικές του κλίματος.
Η οδηγία της ελληνικής πλευράς προς τις ανά τον κόσμο πρεσβείες μας να μην προσκαλέσουν Ρώσους και Λευκορώσους διπλωμάτες στις δεξιώσεις για την 25η Μαρτίου έδωσε τη δυνατότητα σε ορισμένους κύκλους να ξιφουλκήσουν, ενθυμούμενοι τον ρόλο της Ρωσίας στην Επανάσταση του 1821. Αυτό που λησμόνησαν βέβαια να πουν είναι ότι μετά τη ναυμαχία του Ναυαρίνου και τις συνθήκες ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους, με λίγες εξαιρέσεις, η Ρωσία δεν στάθηκε με συνέπεια στο πλευρό της Ελλάδας.
Ακόμη και στο πολύ ευαίσθητο για εμάς ζήτημα του Κυπριακού έχει αποκαλυφθεί ότι η εισβολή της Τουρκίας το 1974 ήταν εις γνώσιν της Σοβιετικής Ενωσης, ενώ η φαινομενικά σθεναρή στάση της Μόσχας υπέρ των Ελληνοκυπρίων υπέκρυπτε διάθεση διεμβολισμού της δυτικής επιρροής, εξεύρεση φορολογικών και τραπεζικών παραδείσων, και βέβαια απροθυμία επίλυσης του κυπριακού προβλήματος. Οχι ότι η αντίστοιχη στάση των δυτικών μας εταίρων στο εν λόγω ζήτημα κρίνεται ικανοποιητική. Το αντίθετο. Απλώς για δεκαετίες η Ρωσία καλλιέργησε την προσδοκία ότι αποτελούσε την οιονεί προστάτιδα δύναμη των Ελληνοκυπρίων.
Υπενθυμίζεται ότι τον Αύγουστο του 2023, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ δεν μπόρεσε να καταλήξει σε κοινή δήλωση καταδίκης των τουρκικών ενεργειών στην Πύλα λόγω της άρνησης της Ρωσίας να εγκρίνει το προσχέδιο που είχε ετοιμαστεί από τη Βρετανία. Είχαν προηγηθεί το 2022 αναφορές στην «Τουρκική Δημοκρατία Βόρειας Κύπρου» από τον Ρώσο υπουργό Εξωτερικών, Λαβρόφ. Επομένως, η θέση της Μόσχας έχει στην ουσία πάψει να είναι θέση αρχής και αποδεικνύεται ότι βασίζεται αποκλειστικά και μόνο σε ίδια συμφέροντα.
Τον Αύγουστο του 2023, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ δεν μπόρεσε να καταλήξει σε κοινή δήλωση καταδίκης των τουρκικών ενεργειών στην Πύλα λόγω της άρνησης της Ρωσίας να εγκρίνει το προσχέδιο που είχε ετοιμαστεί από τη Βρετανία.
Αυτό εξάλλου ένιωσε στο πετσί της η Αρμενία, η οποία προστρέχει στη Δύση αναζητώντας στήριξη, διαπιστώνοντας το άδειασμα που της επιφύλασσε μετά από σχεδόν 30 χρόνια συμμαχικής σχέσης η Ρωσία στον πόλεμο της πρώτης εναντίον του Αζερμπαϊτζάν. Ασφαλώς, αντίστοιχα πολλοί σύμμαχοι των Αμερικανών αισθάνονται μετέωροι, όπως οι Κούρδοι της Συρίας, και είναι αυτός ένας από τους λόγους που παρατηρούμε την υποχώρηση της αμερικανικής επιρροής.
2003-2008
Το ενεργειακό ειδύλλιο
Το χρονικό διάστημα 2003-2008 καλλιεργήθηκαν προσδοκίες για το στρατηγικό βάθος που θα μπορούσαν να λάβουν οι ελληνορωσικές σχέσεις. Αρχικά, η Αθήνα είχε αντιστρατευτεί την αμερικανική επέμβαση στο Ιράκ, όπως και η Μόσχα, και εν συνεχεία η ελληνική προεδρία είχε πιστωθεί τη συμφωνία των τεσσάρων κοινών χώρων Ε.Ε. – Ρωσίας στην Αγία Πετρούπολη. Αργότερα είχαν ξεκινήσει οι διαβουλεύσεις για τη συμμετοχή της Ελλάδας σε δύο ενεργειακά σχέδια, τον πετρελαιαγωγό Μπουργκάς – Αλεξανδρούπολη και τον αγωγό φυσικού αερίου South Stream. Τελικά κανένα από αυτά δεν υλοποιήθηκε και η δεκαετία που ακολούθησε ήταν αυτή της συνειδητοποίησης αφενός των ορίων των ελληνορωσικών σχέσεων, αφετέρου των βλέψεων της Ρωσίας όχι μόνο στον μετασοβιετικό χώρο αλλά και στην ευρύτερη περιοχή, συμπεριλαμβανομένων των Βαλκανίων, της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής.
2010-2015
Κορώνα – γράμματα με τη δραχμή
Οι ελληνορωσικές σχέσεις δοκιμάζονται σοβαρά από το 2018 και μετά. Το 2010 είχε προηγηθεί το αίτημα της ελληνικής πλευράς για αγορά ομολόγων πριν προσφύγει στον μηχανισμό στήριξης Ε.Ε. – ΔΝΤ, το οποίο είχε απορριφθεί κατηγορηματικά από τον τότε πρωθυπουργό, Πούτιν. Μετά και τις παλινωδίες του 2015, όταν επιχειρήθηκε να χρησιμοποιηθεί η Μόσχα ως αντιστάθμισμα στην εν εξελίξει διαπραγμάτευσή μας με τους πιστωτές και την καταγραφή στο βιβλίο του Γάλλου τότε προέδρου, Ολάντ, σύμφωνα με την οποία ο Πούτιν τον κάλεσε και του είπε ότι «η Ελλάδα μας ζήτησε να εκτυπώσουμε δραχμές στη Ρωσία γιατί δεν έχουν πια εκτυπωτική μηχανή για να το κάνουν», κατέστη σαφές πως η πραγματιστική εκείνα τα χρόνια ρωσική ηγεσία έκρινε ως δεδομένο ότι η Ελλάδα δεν επρόκειτο να αλλάξει τον στρατηγικό προσανατολισμό της και σε καμία περίπτωση δεν ήθελε να ρισκάρει τη σχέση της ιδίως με τη Γερμανία αλλά και τη Γαλλία, κατηγορούμενη ότι υπονομεύει το ευρωπαϊκό οικοδόμημα.
2018
Τρικυμία στις Πρέσπες
Το 2018, εξαιτίας της Συμφωνίας των Πρεσπών, στην οποία η Ρωσία αντιτάχθηκε, υπήρξαν εκατέρωθεν απελάσεις και κήρυξη προσώπων ως personae non gratae. Μάλιστα η επιλογή από ελληνικής πλευράς, ακόμη και η δημοσιοποίηση, έγινε με εντολή του Mεγάρου Μαξίμου, το οποίο ήταν σφόδρα ενοχλημένο με τον επιθετικό τρόπο που συγκεκριμένοι κύκλοι, κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα αλλά και σε άλλες περιοχές, όπως το Ναύπλιο και η Κέρκυρα, κινήθηκαν για την αμφισβήτηση της συμφωνίας με τη Bόρεια Μακεδονία. Η διείσδυση της Μόσχας στον θρησκευτικό χώρο και στην τοπική αυτοδιοίκηση είχε θορυβήσει την κυβέρνηση, ενώ είχε εντοπιστεί και έντονη κατασκοπευτική δραστηριότητα.
Παρά την προσάρτηση της Κριμαίας τον Μάρτιο του 2014 και τις κυρώσεις που ακολούθησαν, οδηγώντας τις ελληνορωσικές σχέσεις σε ύφεση, μέχρι την εισβολή στην Ουκρανία, χωρίς να ήταν πάντα λειτουργικές, βρίσκονταν σε ένα ανεκτό επίπεδο. Υπήρχαν ανταλλαγές επισκέψεων σε υψηλό και μεσαίο επίπεδο, η συνεργασία στον τομέα της ενέργειας ήταν διαρκής και μάλιστα είχε επιτευχθεί αναδιαπραγμάτευση του συμβολαίου της ΔΕΠΑ με την Gazprom, με καλύτερους όρους για την πρώτη, στον πολιτιστικό τομέα υπήρχε κινητικότητα και το 2021, στη συμπλήρωση 200 χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης, αποφασίστηκε να κηρυχθεί κοινό έτος ιστορίας Ελλάδας – Ρωσίας, με διάφορες εκδηλώσεις να διοργανώνονται ανά τη χώρα. Στον κρίσιμο κλάδο της ενέργειας η Gazprom επιχείρησε να εμπλακεί στον διαγωνισμό για την πώληση της ΔΕΠΑ, αλλά κατόπιν παρέμβασης των Βρυξελλών αποσύρθηκε την τελευταία στιγμή, ενώ φέρεται να είχε λάβει διαβεβαιώσεις περί του αντιθέτου από την ελληνική πλευρά.
2021 μέχρι σήμερα
Συνεταιρισμός με Ερντογάν και Ουκρανία
Στο μεσοδιάστημα, η μεν Ελλάδα είχε ενισχύσει τους δεσμούς της με τις Ηνωμένες Πολιτείες, η δε Ρωσία είχε προσδώσει στρατηγικό χαρακτήρα στις σχέσεις της με την Τουρκία. Η πώληση του ιδιαίτερα αποτελεσματικού αντιπυραυλικού συστήματος S-400 στην Τουρκία ενόχλησε την Ελλάδα, εξίσου και η σύμπραξη για τη δημιουργία πυρηνικών σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην τουρκική επικράτεια, όπως άλλωστε και η προσεκτική, αλλά εμφανής για τα έμπειρα μάτια διαφοροποίηση της Μόσχας (έστω και λεκτική) από πάγιες θέσεις της, με το βλέμμα στραμμένο στην Αγκυρα. Ακόμη και η επί της αρχής θετική δήλωση Λαβρόφ, κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα το 2021, υπέρ του δικαιώματος της Ελλάδας να διευρύνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 ναυτικά μίλια είχε θολώσει με την επισήμανσή του πως «άλλο πράγμα όταν τα χωρικά ύδατα που καθορίζει ένα κράτος έρχονται σε αντίθεση με τα συμφέροντα ενός γειτονικού κράτους. Εάν διαπιστωθεί ότι αυτά τα συμφέροντα είναι νόμιμα σύμφωνα με τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας, είναι απαραίτητο να αναζητηθούν λύσεις μέσω διαλόγου και ισορροπίας συμφερόντων». Είχε έτσι υιοθετήσει κατά κάποιον τρόπο τη θέση της Τουρκίας, ενθαρρύνοντας τα δύο μέρη να συνεννοηθούν για ένα μονομερές κατά τα άλλα δικαίωμα της Ελλάδας. Προς αποφυγήν παρεξηγήσεων, αυτή την άποψη εκφράζουν και οι δυτικοί μας εταίροι.
Τα ζητήματα που επιβάρυναν περαιτέρω το κλίμα, τοποθετώντας έκτοτε τις ελληνορωσικές σχέσεις σε ένα συνεχές αρνητικό σπιράλ, ήταν οι διευκολύνσεις που παρέχονται στον αμερικανικό παράγοντα στην Αλεξανδρούπολη και η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Η Μόσχα θεωρεί περίπου εχθρική ενέργεια τη μεταφορά στρατιωτικού υλικού, κατά αυτή πολεμικού υλικού, μέσω Αλεξανδρούπολης προς τη Ρουμανία και από εκεί προς την Ουκρανία. Προφανώς προβληματίζεται και από την υποδοχή υγροποιημένου φυσικού αερίου, κυρίως αλλά όχι μόνο από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ως μια επιπλέον, έστω και σε μικρές ποσότητες, εναλλακτική για τη διαφοροποίηση της ευρωπαϊκής και δη της βαλκανικής αγοράς από το ρωσικό φυσικό αέριο. Ωστόσο η χρήση της Αλεξανδρούπολης ως στρατιωτικής βάσης από τους Αμερικανούς, όπως και η εντονότερη παρά ποτέ αμερικανική στρατιωτική παρουσία στην ελληνική επικράτεια, έχει εμπεδώσει την πεποίθηση ότι η Ελλάδα αποτελεί άβουλο ενεργούμενο της Ουάσιγκτον.
Οι ομοιότητες με τον «Αττίλα»
Η Αθήνα, από την πλευρά της, διαπιστώνει αρκετές ομοιότητες στον αναθεωρητισμό της Ρωσίας απέναντι στην Ουκρανία συγκριτικά με τον αντίστοιχο της Τουρκίας έναντι της Ελλάδας, ακόμη και σε επίπεδο εκφοβιστικών πρακτικών και προπαγανδιστικών μεθόδων, με την επίκληση της δήθεν προστασίας ομόρριζων πληθυσμών. Ετσι έσπευσε από την αρχή να σταθεί ξεκάθαρα στο πλευρό του Κιέβου, δεδομένης της παραβίασης της εδαφικής του ακεραιότητας, κόντρα σε κάθε έννοια διεθνούς δικαίου. Ακόμη και η αποστρατιωτικοποίηση, την οποία επιδιώκει η Τουρκία, για να μείνουν ανοχύρωτα τα ελληνικά νησιά, αντιστοιχεί με τη ρωσική θέση για αφοπλισμό της Ουκρανίας, επειδή συνιστά απειλή για τη ρωσική ασφάλεια. Αυτή λοιπόν η… συγγένεια θέσεων ανάμεσα σε Μόσχα και Αγκυρα επέβαλε στην Αθήνα να στηρίξει αναφανδόν και χωρίς αστερίσκους το Κίεβο. Ο βομβαρδισμός ελληνικών χωριών στη Μαριούπολη τον Μάρτιο του 2022 που οδήγησε στον θάνατο Eλλήνων ομογενών, όπως και η συμπερίληψη της Ελλάδας στη λίστα μη φιλικών κρατών τον Ιούλιο του ίδιου έτους ήταν αποκαλυπτικές ενέργειες της νέας συνθήκης των ελληνορωσικών σχέσεων.
Η ελληνική πλευρά θεωρεί ότι η Ρωσία κινείται εκτός διεθνούς νομιμότητας και δημιουργεί αρνητικά προηγούμενα με την απόσχιση Νότιας Οσετίας και Αμπχαζίας, την προσάρτηση της Κριμαίας και εν συνεχεία περίπου του 1/5 της ουκρανικής επικράτειας, κάτι που ενθαρρύνει τους αναθεωρητές ανά τον κόσμο, με τουλάχιστον έναν εξ αυτών να βρίσκεται στη γειτονιά μας. Από την άλλη, η Μόσχα αναζητεί ρήγματα και ερείσματα στο δυτικό στρατόπεδο, αδυνατώντας όμως να βρει στην Ελλάδα ένα από αυτά, γιατί βρισκόμαστε πλέον στον σκληρό πυρήνα της Δύσης. Το μαρτυρούν άλλωστε ο μεγάλος αριθμός απελάσεων Ρώσων διπλωματών και η ταύτισή μας με τα κράτη της Βαλτικής και την Πολωνία, που όμως έχουν καταγεγραμμένες άλλες ιστορικές μνήμες από ό,τι εμείς. Καθοριστική για τις έτσι κι αλλιώς κλονισμένες διμερείς μας σχέσεις θα είναι τυχόν υπογραφή συμφωνίας ασφαλείας Αθήνας – Κιέβου, όπως αφήνει να διαρρεύσει ο Ζελένσκι. Υπογραμμίζεται ότι ανάλογες συμφωνίες έχουν μέχρι τώρα υπογραφεί με Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Γαλλία, Δανία, Καναδά και Ιταλία. Οπως, πάντως, μου επισημάνθηκε από ρωσικής πλευράς, τελείωσε μια περίοδος σχετικής «ασυλίας» που απολάμβανε η Ελλάδα.
*O κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (IGA) και καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.