Το παιδικό μου δωμάτιο ήταν δίπλα στην κουζίνα. Από εκεί άκουγα τη μητέρα μου να παρακαλάει την τέσσερα χρόνια μεγαλύτερη αδερφή μου να παίξει μαζί μου –για μία ακόμα φορά, μια τελευταία– με την Μπάρμπι. Εγώ ήμουν εθισμένη. Είχα το αεροπλάνο της Μπάρμπι. Το φουξ τροχόσπιτό της. Τον μπλε φούρνο με το τηλέφωνο που συνδεόταν στον πλαστικό του τοίχο και τα αρτοποιήματα. Το κτηνιατρείο και το κομμωτήριό της. Το καμπριολέ αυτοκίνητό της. Την ταμειακή της μηχανή. Είχα την Μπάρμπι – Λίμνη των Κύκνων, μαζί με τα μικρά πλασματάκια που έπαιζαν στην ομώνυμη ταινία κινουμένων σχεδίων, την οποία είχα δει δεκάδες φορές. Την Μπάρμπι-Cher με το μωβ-ασημί φόρεμά της και την πασμίνα από ευαίσθητα πούπουλα που πρόσεχα ως κόρην οφθαλμού. Την Μπάρμπι-σέρφερ, που ήταν μαυρισμένη και μύριζε αντηλιακό καρύδα, και άλλες πολλές εκφάνσεις μιας κούκλας που σημάδεψε την παιδική μου ηλικία όσο κανένα άλλο παιχνίδι.
Η αδερφή μου προτιμούσε να φτιάχνει παζλ ή να παίζει με Lego, πράγματα που με άφηναν παγερά αδιάφορη. Εκείνη βαριόταν τις ατελείωτες ιστορίες και τους ατέρμονους διαλόγους που εγώ λάτρευα να δημιουργώ για τις Μπάρμπι και τους Κεν. Θυμάμαι τη μέρα που είπε πως δεν θα ξαναπαίξει – εκείνη τη φορά, η μαμά δεν μπόρεσε να της αλλάξει γνώμη. Από τότε, στο παιχνίδι μείναμε οι Μπάρμπι μου κι εγώ, μέχρι που βρέθηκε μια φίλη τα καλοκαίρια του Δημοτικού με αντίστοιχη εμμονή και οι ιστορίες μου βρήκαν κι άλλον πλάστη. Σύντομα, όμως, οι Μπάρμπι μπήκαν στο ντουλάπι του μπαλκονιού έξω από το δωμάτιο, κάνοντας χώρο για την έφηβη που έπαιρνε τη θέση του παιδιού. Αργότερα, ούτε στο ντουλάπι έφτανε ο χώρος και όσες είχαν σωθεί μετά το πρώτο ξεσκαρτάρισμα χάθηκαν στους αιθέρες των ξεπερασμένων παιχνιδιών.
Επιθετικό μάρκετινγκ
Είχα χρόνια να τη σκεφτώ, μέχρι που η επικαιρότητα και το επιθετικό μάρκετινγκ της ταινίας «Μπάρμπι» που κυκλοφόρησε τον προηγούμενο μήνα, σε σκηνοθεσία της Γκρέτα Γκέργουιγκ και με πρωταγωνιστές τη Μάργκο Ρόμπι στον ομότιτλο ρόλο και τον Ράιαν Γκόσλινγκ ως Κεν, την επανέφερε βίαια στη μνήμη μου.
Στην αρχή, ήμουν αρκετά μπλαζέ. Αλλά όταν ντυνόμουν για να πάω στο σινεμά, δεν μπόρεσα να αντισταθώ – έβαλα ένα φουξ φόρεμα. Θεωρούσα ότι η προβολή των 11.10 ένα καλοκαιρινό βράδυ Τρίτης θα ήταν σχεδόν άδεια. Ομως έξω από το θερινό σινεμά, η ουρά ήταν τεράστια. Ως μνεία στο χρώμα που έχει διαχρονικά ταυτιστεί με την Μπάρμπι, πολλοί θεατές φορούσαν φουξ – ακόμη και ο ιδιοκτήτης του σινεμά επέλεξε να φορέσει φουξ πουκάμισο.
Αν μη τι άλλο, αν κάτι δείχνουν τα κοντέρ εισιτηρίων που έχει σπάσει η ταινία –έκανε το τέταρτο μεγαλύτερο ρεκόρ εισιτηρίων στην ιστορία του σινεμά το πρώτο Σαββατοκύριακο κυκλοφορίας και οι πωλήσεις συνεχίζουν ακάθεκτες– είναι πως η Μπάρμπι αποτελεί ένα από τα σύμβολα που έχουν εμπεδωθεί στην παγκόσμια συνείδηση. Σύμβολο, όμως, τίνος πράγματος; Της αθωότητας; Της ανώδυνης φιλαρέσκειας και της αγάπης για τη μόδα; Ή μήπως σύμβολο ενός δηλητηριώδους στερεοτύπου για τις γυναίκες από το οποίο πρέπει να προστατευθούν τα μικρά κορίτσια; Σε αυτό το τελευταίο στίγμα είχε καταλήξει το φεμινιστικό κίνημα για την κούκλα που στα 64 χρόνια της ύπαρξής της διέπλασε, έλεγαν, το πρότυπο που είχαν εκατομμύρια κορίτσια για την ομορφιά, το στυλ και τις «σωστές» αναλογίες σώματος. Η ταινία φαίνεται τώρα να λειτουργεί απενοχοποιητικά. Είναι έτσι; Αθωώνει ο ντόρος για το φιλμ την κακή επιρροή; Παιδιά που μεγάλωσαν μαζί της και ειδικοί απαντούν στην «Κ».
Η Στέλλα Τσαντεκίδου αναφέρει πως το παιχνίδι με τις Μπάρμπι το έβλεπε σαν τρόπο έκφρασης. «Μου άρεσε με τον ίδιο τρόπο που μου αρέσει τώρα να αγοράζω ρούχα, σαν επιθυμία, σαν κάτι που θέλω για μένα», δηλώνει. Δεν θεωρεί πως οι Μπάρμπι αποτέλεσαν αρνητικό πρότυπο όσον αφορά την άπιαστη ομορφιά. «Γιατί είναι μια κούκλα», εξηγεί, «περισσότερη αρνητική επιρροή είχαν πάνω μου τα περιοδικά που έδειχναν πραγματικές γυναίκες που δεν έμοιαζαν καθόλου με εμένα». Παρ’ όλα αυτά, νομίζει πως η Μπάρμπι –που δημιουργούσε την επιθυμία για μία ακόμη κούκλα κι ένα ακόμα αντικείμενό της– μπορεί να συνετέλεσε στην ανάπτυξη του καταναλωτισμού της.
«Για μένα ήταν είδωλο», λέει η 28χρονη Ελένη. «Τη θαύμαζα εμφανισιακά», τονίζει, «έφτασα στο σημείο να φτιάχνω η ίδια ρούχα για τις κούκλες μου – έμμεσα μπορεί να με επηρέασε στο πώς ήθελα να βλέπω τον εαυτό μου από άποψης βάρους».
Οι γονείς της Αλίκης δεν την άφηναν να παίζει με Μπάρμπι. «Τη θεωρούσαν το αντίθετο από ο,τιδήποτε φεμινιστικό – δεν είχαν άδικο. Οταν ήμουν εγώ μικρή, οι Μπάρμπι ήταν πάντα ψηλές, λεπτές, ξανθιές», δηλώνει. Ούτε οι γονείς της Αθηνάς ενθουσιάζονταν με την ιδέα των Μπάρμπι. «Τις θεωρούσαν υπερβολικά τέλειο πρότυπο χωρίς λόγο και έλεγαν ότι άλλου είδους παιχνίδια είναι πολύ πιο χρήσιμα». Επειτα από πολλή προσπάθεια, και όταν ήταν ακόμη στο Δημοτικό, κατάφερε να τους πείσει και απέκτησε την πολυπόθητη κούκλα. «Τελικά», συμπληρώνει, «με το που πήρα, δεν τις ήθελα».
«Ας μην αποδίδουμε στο φαινόμενο της Μπάρμπι την ευθύνη να καθορίζει το πώς τα κορίτσια της προεφηβικής ηλικίας αρχίζουν να αντιμετωπίζουν τη γυναίκα».
Ο Χρήστος ζούσε στο εξωτερικό και έπαιζε σε έναν παιδότοπο Μπάρμπι με παιδιά με τα οποία δεν μιλούσαν την ίδια γλώσσα, αλλά κατάφερναν μεταξύ τους να χτίσουν μια εικονική κοινωνία για τις Μπάρμπι τους. Πιο πολύ του άρεσαν τα σπίτια της –ο ίδιος εντέλει ασχολήθηκε με την Αρχιτεκτονική– και τα σύνολα που φορούσαν. «Δεν μπορούσα να τις βλέπω με μπερδεμένα ρούχα και αξεσουάρ», δηλώνει.
Στην Κατερίνα Σούκια δεν άρεσαν οι Μπάρμπι, αλλά άρεσαν στον αδερφό της όταν ήταν τεσσάρων ετών, και μία θεία δεν τον είχε αφήσει να παίξει μαζί τους. «Στον δικό μου, τριών ετών γιο, προσφέρω κάθε επιλογή από παιχνίδι – διαθέτει και μία Μπάρμπι, λέει “έχει κίτρινα μαλλιά, σαν την μαμά”», δηλώνει στην «Κ».
Από την άλλη, η 35χρονη Ιωάννα που έπαιζε εμμονικά Μπάρμπι με τις τρεις αδερφές της, τώρα που η κόρη της πλησιάζει τα τρία, σκέφτεται να μην της πάρει το παιχνίδι των παιδικών της χρόνων. «Εχουν αλλάξει οι Μπάρμπι», λέει στην «Κ». «Δεν τις θυμάμαι τόσο σεξουαλικοποιημένες, με τόσο έντονα χαρακτηριστικά και τόσο μακιγιάζ», τονίζει.
Σύμφωνα με τον ψυχίατρο και ψυχαναλυτή Σάββα Σαββόπουλο, η Μπάρμπι, η οποία τονίζει πως έχει κατηγορηθεί για το ότι ενθαρρύνει την ανορεξία αλλά και ότι αποτελεί ερωτική φαντασίωση ενήλικα, παρά τη δημοφιλία της, παραμένει μια απλή κούκλα. «Δεν έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει τον σεξουαλικό, τον επαγγελματικό ή τον ιδεολογικό προσανατολισμό με τρόπο αποφασιστικό», δηλώνει στην «Κ».
Παρά τα αρνητικά πρότυπα που έχει κατηγορηθεί ότι προωθεί, η Μπάρμπι «δεν ήταν μόνο ένα σαγηνευτικό, απρόσιτο θηλυκό ιδεώδες που σαγηνεύει, αλλά και μια γυναίκα αυτόνομη, ανύπαντρη, χωρίς παιδιά, που έκανε τα πιο δύσκολα επαγγέλματα», λέει ο κ. Σαββόπουλος. «Προσέφερε κάποια επιπλέον χαρακτηριστικά θηλυκότητας στις ταυτίσεις του μικρού κοριτσιού με τη μητέρα του», αναφέρει, λειτουργώντας ως μια ενίσχυση τόσο της «ταύτισης με τη θηλυκότητα της μητέρας όσο και με τη θηλυκότητα στο κοινωνικό πεδίο».
Πρέπει να προσφέρονται στα μικρά παιδιά και άλλα, εναλλακτικά πρότυπα ταυτίσεων, πέραν αυτού της Μπάρμπι, τονίζει, συμπληρώνοντας πως οι Μπάρμπι δεν πρέπει να δίνονται σε πολύ μικρές ηλικίες. «Γιατί πριν ενδιαφερθούν να παίξουν ότι είναι η γυναίκα του μπαμπά», εξηγεί ο κ. Σαββόπουλος, «θα πρέπει πρώτα να τους δοθεί αρκετός χρόνος να ταυτιστούν με τη μητέρα, αυτό είναι απαραίτητο για την προετοιμασία του οιδιπόδειου συμπλέγματος».
Η κυρίαρχη εικόνα
Ο καθηγητής Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ Νίκος Παναγιωτόπουλος λέει στην «Κ» ότι αν θα μπορούσε κανείς να συμπυκνώσει τη συμβολή της Μπάρμπι στην κοινωνία, θα έλεγε ότι είναι «ένας ορισμός της αριστείας για τη γυναίκα, ο αμερικανικός τρόπος να ορίζεται η κυρίαρχη εικόνα της γυναίκας». «Είναι ένα πολύ επιτυχημένο προϊόν το οποίο ενσάρκωσε με τρόπο παραδειγματικό στο μαζικό επίπεδο της κατανάλωσης το πώς θα έπρεπε να βλέπουν τα κορίτσια τον εαυτό τους ως γυναίκες», τονίζει ο κ. Παναγιωτόπουλος.
Καθώς το φαινόμενο της Μπάρμπι –η οποία κυκλοφορεί σε 150 χώρες– είναι παγκόσμιο, οι επιπτώσεις της δημοφιλίας της δεν μπορούν να ομογενοποιηθούν, τονίζει. Ούτε θα πρέπει να μεγαλοποιηθούν. «Μην αποδίδουμε στο φαινόμενο της Μπάρμπι την ευθύνη να καθορίζει το πώς τα κορίτσια της προεφηβικής ηλικίας αρχίζουν να αντιμετωπίζουν τη γυναίκα», δηλώνει. Η εξέλιξη της Μπάρμπι, σημειώνει, συνδέεται με την εξέλιξη της κοινωνίας και των οικογενειών στις οποίες απευθύνεται το παιχνίδι. «Υπήρχαν και άλλες, ευρύτερες αλλαγές που κατέστησαν τη συμβολή της σημαντική», δηλώνει, τονίζοντας πως όμως δεν έπαιζαν τα κορίτσια όλων των κοινωνικών ομάδων με τις Μπάρμπι. Στην κούκλα, άλλωστε, έχουν αποδοθεί κατά καιρούς ρόλοι 250 επαγγελμάτων.
Τα μικρά παιδιά, δεν θεωρεί ότι είναι κακό να παίζουν με αυτή. «Από μόνη της δεν είναι τοξική η Μπάρμπι», λέει στην «Κ» ο κ. Παναγιωτόπουλος. «Τοξικές», τονίζει, «είναι οι αδυναμίες που έχει κάποια οικογένεια η οποία δεν μπορεί να εμπλουτίσει τη φαντασία του παιδιού της με κάποιο άλλο ερέθισμα, πέραν της Μπάρμπι».
Οι αριθμοί
1959. Κυκλοφορεί για πρώτη φορά στην Εκθεση Παιχνιδιών της Νέας Υόρκης η κούκλα που δημιούργησε η Αμερικανίδα Ρουθ Χάντλερ, δίνοντάς της το όνομα της κόρης της, Μπάρμπαρα.
3 δολάρια κόστιζε η πρώτη Μπάρμπι τότε. Τώρα η τιμή της κούκλας ξεκινάει από 5,99 ευρώ. Περισσότερες από 100 κούκλες πωλούνται κάθε λεπτό, σύμφωνα με την εταιρεία Mattel. Ενα κουκλόσπιτο πωλείται κάθε δύο λεπτά από όταν ξεκίνησε η κυκλοφορία του το 1962.
1 δισ. δολάρια είναι τα ετήσια έσοδα της Mattel από τις πωλήσεις από το 2018. Πωλείται πλέον σε
150 χώρες και έχει κυκλοφορήσει ως επαγγελματίας
250 διαφορετικών τομέων, όπως γιατρός, πρόεδρος, τραγουδίστρια, σεφ κ.ά.
206.936 εισιτήρια έκοψε η ταινία «Μπάρμπι» στην Ελλάδα τις πρώτες 10 ημέρες της προβολής της.
Στο ίδιο διάστημα, έκανε περισσότερα από 775 εκατ. δολάρια σε εισπράξεις διεθνώς.
Η απαγόρευση έθρεψε τον μύθο
Της Ξένιας Κουναλάκη
Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 -αρχές του 1980, όταν μεγάλωνα κι έπαιζα με κούκλες, η επήρεια
του ορθόδοξου φεμινιστικού κινήματος ήταν ακόμη ισχυρή. Η μητέρα μου διάβαζε το περιοδικό «Σκούπα» για το γυναικείο ζήτημα, μισούσε τα πλαστικά παιχνίδια και την αντικειμενικοποίηση του γυναικείου σώματος. Μου έκανε σκληροπυρηνική κατήχηση για την ισότητα και, φυσικά, μου απαγόρευε να παίζω με Μπάρμπι. Το αποτέλεσμα: μόλις βρισκόμουν σε ξένο σπίτι με Μπάρμπι, δεν ξεκολλούσα. Εντυνα κι έγδυνα εκατό φορές την Μπάρμπι, χτένιζα με τις ώρες τα ξανθά μαλλιά της,
την έβαζα να κάνει αχαλίνωτο σεξ με τον άφυλο Κεν (θυμίζω ότι ήταν ευνούχος, δεν είχε πέος, σήμερα δεν ξέρω τι γίνεται).
Αποστολή μητρός απέτυχε παταγωδώς δηλαδή: η στέρηση οδήγησε στην εξιδανίκευση.
Οταν έκανα κόρη, της αγόρασα περίπου 30 Μπάρμπι για να πετύχω το αντίθετο: την απομάγευση διά της υπερβολής. Της πήρα Μπάρμπι μαύρη, Ασιάτισσα, Μέρλιν Μονρόε, νύφη και αστροναύτισσα, μηχανάκι, εραστή, ρούχα, όλα τα αξεσουάρ. Πράγματι το κόλπο έπιασε, δεν κόλλησε ποτέ ιδιαίτερα με αυτό το πρότυπο. Πριν από λίγες ημέρες είδε την ταινία και
ενθουσιάστηκε με την αποδόμηση. Τη βρήκε ιδιοφυή σύλληψη. Εγώ δεν την έχω δει ακόμη.
Ισως δεν είμαι ακόμη έτοιμη για την απομυθοποίηση.