Είσαι στο γραφείο, κάνεις ένα διάλειμμα από τη δουλειά, ανοίγεις το κινητό να ξεχαστείς. Ο αλγόριθμος βγάζει πρώτη την είδηση για τα αποκεφαλισμένα βρέφη. Είσαι στο σπίτι, είναι αργά το βράδυ, έχουν όλοι κοιμηθεί. Το πρόσωπό σου φωτίζεται από τη μικρή οθόνη. Διαβάζεις για το κορίτσι με καταγωγή από τη Θεσσαλονίκη που χάθηκε στο Ισραήλ. Είσαι στην παιδική χαρά. Με το ένα χέρι κουνάς την κούνια, με το άλλο βλέπεις ένα βίντεο με μια οικογένεια που εκλιπαρεί για οίκτο. Σχολάς από το σχολείο, παίρνεις το λεωφορείο για το σπίτι. Ανοίγεις το ΤikTok, τα ουρλιαχτά των παιδιών από το μουσικό φεστιβάλ στο Ισραήλ ξεχύνονται από το καλώδιο των ακουστικών στα αυτιά σου.
Πανδημία, εισβολή στην Ουκρανία, Τέμπη, καταστροφές, πυρκαγιές, πλημμύρες, δολοφονίες, γυναικοκτονίες, πόλεμος Χαμάς – Ισραήλ. Η μία τραγωδία διαδέχεται την άλλη και όλες μάς βρίσκουν κολλημένους στην οθόνη σε ένα αδιάκοπο doom scrolling (ο νεολογισμός που περιγράφει τη συνεχή περιήγηση στις ροές των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και κυρίως στις ανησυχητικές, καταθλιπτικές ή γενικά αρνητικές ειδήσεις), να ανοίγουμε το ένα λινκ μετά το άλλο, να ρουφάμε κάθε πληροφορία, κάθε φρικιαστική λεπτομέρεια, εθισμένοι στην οδύνη. «Εμαθες αυτό;» ρωτάει ο ένας. «Ναι. Διάβασες για εκείνο;» υπερθεματίζει ο άλλος στη σκληρότητα. Πόση βία όμως μπορούμε να αντέξουμε;
Ανασφάλεια
«Σε κάθε δυστύχημα, πόλεμο, αιματοχυσία ή έγκλημα, η κοινή γνώμη αποσβολωμένη παρακολουθεί, συλλέγει τις αναλυτικές πληροφορίες που δημοσιεύονται προσπαθώντας να καταλάβει, να ερμηνεύσει το ακατανόητο, να εξηγήσει την τραγωδία, να ξορκίσει το κακό», εξηγεί ο Αντώνιος Κ. Ντακανάλης, καθηγητής και επικεφαλής ερευνητής Ψυχιατρικής και Ψυχοθεραπείας στο Πανεπιστήμιο «Μπικόκα» του Μιλάνου. «Είναι στη φύση μας, λόγω της ενσυναίσθησης που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο είδος, να συμπάσχουμε με όσους αντιμετωπίζουν μια τραγωδία, όποια και εάν είναι αυτή, π.χ. ο πόλεμος Χαμάς – Ισραήλ, ο άτυχος 36χρονος που έχασε τη ζωή του τόσο απάνθρωπα και μαρτυρικά στο λιμάνι του Πειραιά, η τραγωδία στα Τέμπη και στη Θεσσαλία». Οχι χωρίς προσωπικό κόστος. «Αν αναλογιστούμε την επιβαρυμένη καθημερινότητα του καθενός με τις όποιες οικονομικές και κοινωνικές δυσκολίες, τα προσωπικά ψυχικά τραύματα, τα οποία έτσι και αλλιώς κουβαλάει ο καθένας από εμάς μέσα του, συν τη συνεχή προβολή αρνητικών ειδήσεων και βίαιων σκηνών, μπορούμε να αντιληφθούμε ίσως γιατί προβλήματα ψυχικής φύσεως, όπως άγχος, κατάθλιψη, κρίσεις πανικού και αίσθημα φόβου και ανασφάλειας, εμφανίζονται όλο και συχνότερα».
Πράγματι, έρευνες έχουν δείξει ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι ρωσικές πυρηνικές απειλές (προφανώς και η σημερινή κρίση στη Μέση Ανατολή) αύξησαν σημαντικά την ανασφάλεια των πολιτών και είχαν μετρήσιμες επιπτώσεις στην ψυχική μας υγεία. «Βλέπουμε καθημερινά ανθρώπους να φοβούνται, να σωματοποιούν το άγχος τους, να επηρεάζεται ο ύπνος και η καθημερινή τους λειτουργικότητα. Ατομα με ήδη βεβαρημένη ψυχική υγεία βλέπουν την κατάστασή τους να επιδεινώνεται. Στην προσπάθειά τους να αμυνθούν ψυχικά, κάποιοι αρνούνται, υποβαθμίζουν ή αδιαφορούν για την πραγματικότητα, ενώ άλλοι εκδηλώνουν οργή και θυμό, κάνουν κατάχρηση ουσιών και ασκούν βία εκτός και εντός της οικογένειας, που είναι το σημαντικότερο κέντρο διαμόρφωσης ανθρωπίνων προσωπικοτήτων και ταυτόχρονα το τελευταίο λιμάνι εκτόνωσης κάθε κρίσης». Την ίδια στιγμή, επισημαίνει ο κ. Ντακανάλης, δημιουργείται ένα αίσθημα έλλειψης εμπιστοσύνης. «Οι νέοι φοβούνται να αντικρίσουν ή και να επενδύσουν σε ένα μέλλον που γίνεται όλο και πιο απρόβλεπτο».
Δεν είναι μόνο η έκθεση στη βία. Οπως λέει στην «Κ» η αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου Ιωάννα Βώβου, αυτό που κάνει τη σημερινή συνθήκη πρωτοφανή είναι η διαρκής επανάληψη των εικόνων μέσα από τις διάφορες πλατφόρμες, αλλά και η εναλλαγή τους. «Οι βίαιες εικόνες εναλλάσσονται με εικόνες λάιφσταϊλ, οι ειδήσεις για τον πόλεμο με ειδήσεις για τη σόουμπιζ ή τι γίνεται στον ΣΥΡΙΖΑ με τον νέο αρχηγό. Ολα μοιάζουν να καταλήγουν στην ίδια χοάνη. Και το ερώτημα είναι: τελικά μας επηρεάζουν όλα αυτά ή έχουμε πάθει ανοσία στην τραγική είδηση; Μήπως αντίστοιχα η ανησυχία μας για τα γεγονότα ξεφουσκώνει μετά μια αναδημοσίευση;».
Η ψυχολόγος – οικογενειακή θεραπεύτρια Ιωάννα Γεωργοπούλου κάνει λόγο μιλώντας στην «Κ» για «κόπωση συμπόνιας»: «Χωρίς επαρκή χώρο και χρόνο επεξεργασίας των γεγονότων και των συναισθημάτων που αυτά προκαλούν στους ανθρώπους, το να συμπάσχει κάποιος αδιάκοπα οδηγεί πολλές φορές σε συναισθηματική εξάντληση. Η κοινωνία δεν ξέρει από πού να πιάσει το κουβάρι της κόπωσης και έτσι αποφασίζει να κόψει το νήμα. Να απευαισθητοποιήσει την αντίδρασή της στον πόνο που βιώνουν οι άλλοι για να αντέξει. Η απευαισθητοποίηση είναι ένας μηχανισμός για τη συναισθηματική προστασία του ατόμου, όταν το άγχος από τα βίαια συμβάντα είναι τόσο οξύ που γίνεται δυσβάσταχτο. Δεν είναι ότι παύουμε να νιώθουμε, είναι ότι συντονιζόμαστε τόσο που δεν αντέχουμε το άγχος που νιώθουμε και χρειάζεται να προστατευτούμε. Η παρατεταμένη ενσυναισθητική ανησυχία για τα όσα λαμβάνουν χώρα, χωρίς μάλιστα δυνατότητα εκτόνωσης μέσω της πράξης με τη συμβολή στην επίλυση του προβλήματος ή μέσω της συμμετοχής στον συλλογικό θρήνο, δημιουργεί μια κοινωνία κόπωσης που απευαισθητοποιείται για να επιβιώσει». Η «φυσιολογικοποίηση του τρόμου», σύμφωνα με τους ειδικούς, μπορεί να επηρεάσει και τη σχέση των παιδιών με τη βία, οδηγώντας τα σε κακοποιητικές, παραβατικές συμπεριφορές, bullying.
Χρήση social media
Τα στοιχεία δείχνουν ότι χρησιμοποιούμε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όλο και περισσότερο (σύμφωνα με την εταιρεία ερευνών TechJury, ο μέσος χρόνος που περνάμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αυξήθηκε από 2 ώρες το 2019 σε 2,5 ώρες το 2022) και μάλλον για τους λάθος λόγους. Οπως αποκαλύπτουν τα αποτελέσματα της παγκόσμιας Prosumer έρευνας της Solid Havas με θέμα την ψυχική υγεία, σχεδόν το 65% των Ελλήνων Gen Z (οι γεννημένοι από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 μέχρι το 2010), το οποίο είναι από τα υψηλότερα ποσοστά παγκοσμίως, αφιερώνει χρόνο σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης σε μια προσπάθεια να καταπραΰνει το άγχος ή την κατάθλιψή του. Ενα επίσης μεγάλο ποσοστό της Gen Z (44%), όμως, λέει ότι το να αφιερώνει χρόνο στα smartphones επιδεινώνει τα συμπτώματά του (μόλις το 17% των Boomers λέει το ίδιο).
«Στους θεραπευομένους μου συνιστώ κατ’ αρχάς να αφιερώνουν ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα για να παρακολουθούν τις ειδήσεις από αξιόπιστες πηγές, γιατί η παραπληροφόρηση εξαπλώνεται αστραπιαία σε περιόδους κρίσης, συμβάλλοντας μόνο στον πανικό και στο άγχος. Εάν πιάνουν τον εαυτό τους να ψάχνει το κινητό το βράδυ όταν δεν μπορούν να κοιμηθούν, τους προτρέπω να στρέψουν την προσοχή τους σε πιο “χαλαρές” ειδήσεις στο Διαδίκτυο αντί να σκρολάρουν στους τίτλους», καταλήγει ο κ. Ντακανάλης.
Τα παιδιά χρειάζονται βοήθεια για να «καταναλώσουν» τις πληροφορίες
«Προχθές βλέπαμε με την κόρη μου μια ταινία στο Netflix και κάποια στιγμή σηκώθηκε και πήγε στο δωμάτιό της. «Δεν θέλω να βλέπω ταινία όταν συμβαίνουν αυτά τα πράγματα», είπε εννοώντας το Ισραήλ», λέει η Α., μητέρα της 14χρονης Μ. «Πήγα μέσα, μιλήσαμε. “Ολα τα παιδιά είναι θορυβημένα”, μου είπε. Είναι πολύ πρόσφατο το σοκ της Ουκρανίας». Οπως όλοι, έτσι και τα παιδιά και οι έφηβοι έχουν εκτεθεί το τελευταίο διάστημα σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό σε καταιγισμό αρνητικών ειδήσεων. «Πολλά παιδιά αναστατώνονται από τραγωδίες που βλέπουν στις ειδήσεις, ακόμα κι αν δεν εκφράζουν ανοιχτά τα συναισθήματά τους», λέει η συγγραφέας και διδάκτωρ στο τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ Κατερίνα Χρυσανθοπούλου, διαχειρίστρια του MediaLiteracyMatters.org που προωθεί ζητήματα παιδείας στα ψηφιακά μέσα επικοινωνίας. «Ιδίως τα μικρά παιδιά που βλέπουν επαναλαμβανόμενα πλάνα εικόνων μπορεί να πιστέψουν ότι αυτό συμβαίνει επανειλημμένως, ενώ εάν εμείς, οι γονείς τους, είμαστε ανήσυχοι, το άγχος τους μπορεί να αυξηθεί». Κίνδυνο διατρέχουν και οι έφηβοι που ενημερώνονται κυρίως από μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το TikTok και τις viral αναρτήσεις σε αυτό, που φυσικά δεν απηχούν πάντα τα πραγματικά γεγονότα και την αλήθεια. «Πολλοί έφηβοι ίσως κάνουν και doomscrolling, δηλαδή επιζητούν να δουν ξανά και ξανά δυσάρεστες σκηνές. Αυτό, εκτός από το ότι τους οδηγεί να αναπτύσσουν μια αρνητική οπτική της πραγματικότητας, μπορεί να εκδηλωθεί και ως στρες».
Τι μπορούμε όμως να κάνουμε για να τα στηρίξουμε; «Οπως στο αεροπλάνο φοράμε πρώτα εμείς τη μάσκα οξυγόνου και μετά στα παιδιά μας, έτσι και στις δυσάρεστες ειδήσεις πρώτα είμαστε ψύχραιμοι εμείς και μετά μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να “καταναλώσουν” τις πληροφορίες. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε εμείς οι ίδιοι πώς νιώθουμε για το δυσμενές συμβάν και ποιο μήνυμα θέλουμε να περάσουμε στα παιδιά», λέει η κ. Χρυσανθοπούλου.
Αναγνωρίζουμε τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις αντιδράσεις τους, ώστε να καταλάβουν πως οι απορίες τους είναι σημαντικές.
Ειδικότερα προτείνει για τα μικρότερα παιδιά: Περιορίζουμε τον χρόνο έκθεσης σε εκπομπές ειδήσεων και τις παρακολουθούμε μαζί τους. Κάνουμε ερωτήσεις ανοιχτού τύπου: «Τι άκουσες;», «πού το άκουσες αυτό;», «τι πιστεύεις γι’ αυτό;». Αναγνωρίζουμε τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις αντιδράσεις τους, ώστε να καταλάβουν πως οι απορίες τους είναι σημαντικές. Διαβεβαιώνουμε σχετικά με την ασφάλεια τους με απλά λόγια, τονίζοντας ότι είμαστε μαζί τους. Τα ενθαρρύνουμε να επεξεργαστούν την ιστορία μέσα από το παιχνίδι και την τέχνη. Αναζητούμε σημάδια έντονου άγχους, όπως επίμονους φόβους, κλάμα, άγχος αποχωρισμού, άρνηση να πάει στο σχολείο, κ.λπ. Διατηρούμε την καθημερινή ρουτίνα στο σπίτι και περνάμε περισσότερο χρόνο μαζί. Φροντίζουμε η συζήτηση να τελειώνει πάντα με θετικό τρόπο και το παιδί να έχει καθησυχαστεί.
Για τους εφήβους: Συζητάμε μαζί τους. Είμαστε προετοιμασμένοι για άβολες ή δύσκολες ερωτήσεις – αν δεν γνωρίζουμε κάτι, λέμε ότι χρειαζόμαστε χρόνο να μάθουμε για να ενημερωθούμε. Ακούμε προσεκτικά όσα μας μεταφέρουν, ώστε να αντιληφθούμε τυχόν παραπληροφόρηση, παρερμηνείες ή υποβόσκοντες φόβους. Χρησιμοποιούμε ουδέτερη γλώσσα. Εξηγούμε το κοινωνικό, τεχνικό και πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο συμβαίνει το γεγονός, αποφεύγοντας να βάζουμε ταμπέλες. Βοηθάμε να διακρίνουν την αξιοπιστία των πηγών ενημέρωσης. Τα διδάσκουμε να αναρωτιούνται για κάθε πληροφορία: «Ποιος το έγραψε αυτό;», «γιατί το έγραψαν;», «ποια είναι η άποψή τους;», «ποιες πληροφορίες τονίζονται και ποιες δεν περιλαμβάνονται σε αυτή την ενημέρωση;». Αν το θέμα επιφέρει διχασμό, αποφεύγουμε τους έντονους χαρακτηρισμούς και την απόδοση ευθυνών (δεν θέλουμε ο διχασμός και το μίσος να εδραιωθούν ως συναίσθημα στο παιδί μας, ούτε να διεισδύσουν στα σχολεία). Είναι σημαντικό να εξηγούμε ότι πολλοί άνθρωποι τώρα εργάζονται ώστε για να βελτιωθεί η κατάσταση. Ζητάμε να μην παίρνουν το κινητό στο κρεβάτι τους κατά τη διάρκεια της νύχτας. Μοιραζόμαστε τα δικά μας συναισθήματα. Παραμένουμε ψύχραιμοι και ήρεμοι γιατί είμαστε το παράδειγμά τους στη συμπεριφορά, τα καθησυχάζουμε στο τέλος κάθε συζήτησης και δεν δίνουμε μη ρεαλιστικές υποσχέσεις. Μερικές φορές δεν έχουμε τις απαντήσεις σε όλα τα «γιατί» – είναι σημαντικό να τολμούμε να πούμε «δεν ξέρω γιατί συνέβη αυτό». Είμαστε πάντα διαθέσιμοι για αγκαλιές και προσφέρουμε ελπίδα.