Ιαπωνία: Στην τρίτη μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη οι γυναίκες ακόμα «σερβίρουν τσάι»

Για την τρίτη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου, για ένα κράτος ισχυρού δευτερογενούς τομέα και ξέφρενης τεχνολογικής εξέλιξης, ο διορισμός μιας γυναίκας στη θέση της υπουργού Εξωτερικών, δεν θα έπρεπε να είναι είδηση και μάλιστα παγκόσμια.

Το αποτελούμενο από 19 άνδρες και πέντε γυναίκες (από τις δύο που ήδη αποτελούσαν ρεκόρ) νέο υπουργικό συμβούλιο ανέδειξε για άλλη μια φορά την υποεκπροσώπηση των γυναικών στις καίριες θέσεις της επαγγελματικής ιαπωνικής ζωής και την έμφυλη ανισότητα σε μια χώρα κατά τ’άλλα πρότυπο.

Μετά τη φετινή έκθεση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ για την ισότητα των φύλων όπου η Ιαπωνία διατηρεί στην πολιτική εκπροσώπηση, την οικονομική συμβολή, την εκπαίδευση και την υγεία, θέσεις ουραγού μεταξύ των χωρών του λεγόμενου ανεπτυγμένου κόσμου, η κυβέρνηση δεσμεύτηκε να προωθήσει τη συμμετοχή των γυναικών στην κοινωνία. 

Δύο μήνες μετά, ο πρωθυπουργός Φούμιο Κισίντα διόριζε τη Γιόκο Καμικάουα ως πρώτη γυναίκα υπουργό Εξωτερικών μετά από 19 χρόνια και άλλες τέσσερις γυναίκες στο υπουργικό συμβούλιο, δίνοντας το στίγμα των προθέσεων της κυβέρνησης και «κλείνοντας το μάτι» σε επιχειρήσεις και μεγάλους ομίλους. 

Ωστόσο, όπως σημειώνουν αναλυτές, οι προθέσεις δεν αρκούν -τουλάχιστον προς το παρόν- για να εκριζώσουν ιδεοληψίες αιώνων.

«Η σύγχρονη ιαπωνική κοινωνία διατηρεί χαρακτηριστικά που δεν μπορούν καν να θεωρηθούν “σύγχρονα”. Το φύλο γέννησης κι όχι τα προσωπικά προσόντα, είναι αυτό που καθορίζει αν ένα άτομο θα ανελιχθεί στη θέση του διευθυντή» σημειώνει σε άρθρο γνώμης στην ιστοσελίδα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου ο Καζούο Γιαμαγκούτσι, καθηγητής Κοινωνιολογίας στο πανεπιστήμιο του Σικάγο. 

Η οικονομία της Ιαπωνίας δέχεται πιέσεις όχι μόνο από την αύξηση στις τιμές της ενέργειας, τις αμυντικές δαπάνες, τον γηράσκοντα πληθυσμό και την υπογεννητικότητα και τις επιπτώσεις της πανδημίας του κορωνοϊού, αλλά και από τις έμφυλες ανισότητες που κυριαρχούν στην κοινωνία και την αγορά εργασίας.

Παρότι έχουν περάσει σχεδόν τέσσερις δεκαετίες από θέσπιση του νόμου περί Ισων Ευκαιριών Απασχόλησης στην Ιαπωνία, η πραγματικότητα είναι πως η μισθολογική ανισότητα ανδρών και γυναικών καθώς και οι διακρίσεις στην επαγγελματική ιεραρχία σε βάρος των γυναικών, εξακολουθούν με επίμονη συνέπεια. 

Η Ιατρική Σχολή του Τόκιο παραποιούσε συστηματικά τις βαθμολογίες στις εισαγωγικές εξετάσεις, μειώνοντας τον αριθμό γυναικών εισακτέων – υπό τον φόβο μελλοντικών ελλείψεων στο ιατρικό προσωπικό, αφού πολλές γυναίκες σταματούν να εργάζονται για λίγο ή περισσότερο για οικογενειακούς λόγους 

Οι έμφυλες διακρίσεις δεν περιορίζονται στις εργασιακές δυνατότητες, αλλά και στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες. Σχετικά πρόσφατη εξάλλου είναι η κυβερνητική έρευνα που είχε αποκαλύψει πως από το 2010 έως το 2018 η Ιατρική Σχολή του Τόκιο παραποιούσε συστηματικά τις βαθμολογίες στις εισαγωγικές εξετάσεις, μειώνοντας τον αριθμό γυναικών εισακτέων στην Ιατρική – υπό τον φόβο μελλοντικών ελλείψεων στο ιατρικό προσωπικό, αφού πολλές γυναίκες σταματούν να εργάζονται για λίγο ή περισσότερο για οικογενειακούς λόγους. 

Η δύναμη της ιαπωνικής κουλτούρας στα έμφυλα πρότυπα 

Τα έμφυλα πρότυπα στην ιαπωνική κοινωνία συνδέονται στενά με την πατριαρχική ιεραρχία που έχει εξελιχθεί ιστορικά από την επίδραση του Κονφουκιανισμού.

Ο άνδρας έχει παγιωθεί ως ο αρχηγός της οικογένειας και αυτός που κερδίζει τα προς το ζην. Από την άλλη, η γυναίκα είναι εκείνη που φροντίζει οικογένεια και σπίτι και τελικά υποτάσσεται στον πάτερ φαμίλια. Οσο για τα παιδιά, μεγαλώνουν με αυτά τα πρότυπα. 

Πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, θεωρείτο δεδομένο πως οι γυναίκες θα γεννούσαν πάνω από τρία παιδιά, τα οποία και θα μεγάλωναν φροντίζοντας παράλληλα το νοικοκυριό, ενώ οι σύζυγοι θα έλειπαν στη δουλειά. Θεωρείτο ο κανόνας πως οι άνδρες είχαν τον έλεγχο της οικογένειας και οι γυναίκες δεν μιλούσαν. 

Σύμφωνα με το The Conversation που επικαλείται παλαιότερη σχετική έρευνα, οι δάσκαλοι προωθούν τα έμφυλα αυτά πρότυπα στα παιδιά προσχολικής ηλικίας, που μαθαίνουν από νωρίς πως τα κορίτσια μιλούν ήπια και σιγανά, συμπεριφερόμενα με χάρη και χωρίς επιθετικότητα και πως τα αγόρια (πρέπει να) είναι κυρίαρχα σε γλώσσα και συμπεριφορά. Το ίδιο συμβαίνει και με τα παιδικά προγράμματα και βιβλία, όπου κυριαρχούν τα έμφυλα στερεότυπα και διαιωνίζονται τα συμπεριφορικά αυτά μοτίβα. 

Παρότι η Ιαπωνία διαθέτει μία από τις πιο γενναίες πατρικές άδειες στον κόσμο, μόλις το 14% έκανε χρήση τους το 2021. Οι Ιάπωνες επίσης περνούν τον λιγότερο χρόνο στις δουλειές σπιτιού (41 λεπτά ημερησίως) μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ.

Ολες αυτές οι πεποιθήσεις, σφυρηλατημένες μεθοδικά από νωρίς, επηρεάζουν αργότερα τα κριτήρια πρόσληψης και την εργασιακή συμπεριφορά των ενήλικων πια Ιαπώνων. Παρότι η Ιαπωνία διαθέτει μία από τις πιο γενναίες πατρικές άδειες στον κόσμο, μόλις το 14% έκανε χρήση τους το 2021 – σε σύγκριση με το 90% στη Σουηδία τον ίδιο χρόνο. Οι Ιάπωνες επίσης περνούν τον λιγότερο χρόνο στις δουλειές σπιτιού (41 λεπτά ημερησίως) μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ. 

Κάπως έτσι, η απαιτητική σε ώρες και γεμάτη διακρίσεις εργασία σε συνδυασμό με τη μικρή συμβολή των ανδρών στο νοικοκυριό, σημαίνουν πως οι γυναίκες είναι αυτές που κατά κανόνα θα σύρουν το άρμα του γάμου, θα χάσουν μια αύξηση, να εξωθηθούν στη λύση της υποαμειβούμενης ημιαπασχόλησης και ενδεχομένως θα σκεφτούν την επιλογή του ενός παιδιού. 

Οι δείκτες

Τις τελευταίες επτά δεκαετίες η ιαπωνική κοινωνία έχει αλλάξει. Η γυναίκα διεκδίκησε και κατέκτησε τη θέση της στην αγορά εργασίας, κυνηγάει την καριέρα της, κέρδισε μια κάποια ανεξαρτησία. Ωστόσο, η πανίσχυρη δύναμη της ιαπωνικής κουλτούρας κυριαρχεί επί της όποιας κοινωνικής προόδου, εμποδίζοντας τις γυναίκες να βρουν τον ρόλο που ενδεχομένως επιθυμούν και οπωσδήποτε έχουν άλλες γυναίκες στις δυτικές οικονομίες. 

Εύγλωττη η φετινή ετήσια έκθεση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ όπου η Ιαπωνία έπεσε (από την 116η το 2022) στην 125η θέση, τη χαμηλότερη μεταξύ των προηγμένων οικονομιών.

Στην οικονομική συμβολή και τις δυνατότητες, μια κατηγορία που εξετάζει τη συμμετοχή στην αγορά εργασίας, τη μισθολογική ισότητα και το εισόδημα, η Ιαπωνία ήταν στην 123η θέση, την τελευταία μεταξύ των χωρών της Ανατολικής Ασίας και του Ειρηνικού. 

Η ισότητα των φύλων στην πολιτική ενδυνάμωση ήταν μία από τις χαμηλότερες παγκοσμίως, στην 138η θέση, πίσω από την Κίνα, τη Σαουδική Αραβία και την Τουρκία.

Η ισότητα των φύλων, όπως εκπροσωπείται στην πολιτική, «είναι μία από τις χαμηλότερες στον κόσμο», με τις γυναίκες να καταλαμβάνουν μόλις το 10% των κοινοβουλευτικών εδρών, σύμφωνα με την έκθεση. 

Και παρότι ο αριθμός των γυναικών στην ιαπωνική αγορά εργασίας έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, οι εργαζόμενες εξακολουθούν να υποεκπροσωπούνται στις διευθυντικές θέσεις, αποτελώντας μόλις το 12,9% – τη στιγμή που το ποσοστό αυτό σε ΗΠΑ και Σουηδία φτάνει το 41% και 43%, αντιστοίχως. 

Γυναίκες στην αγορά εργασίας 

Ο έμφυλος επαγγελματικός διαχωρισμός στην καριέρα είναι αυτός που κυρίως ευθύνεται για την ανισότητα ως προς την προαγωγή σε διευθυντικές θέσεις στην ιαπωνική αγορά εργασίας, σημειώνει ο Γιαμαγκούτσι. «Στην Ιαπωνία, υπάρχει η διευθυντική καριέρα (sogo shoku) και μια αδιέξοδη διαδρομή γραφείου (ippan shoku). Το σύστημα αυτό συνδέεται στενά με το φύλο. Πολλές γυναίκες, παρότι συχνά έχουν περισσότερα προσόντα, δεν κυνηγούν τη διευθυντική καριέρα γιατί αυτή απαιτεί συστηματικές υπερωρίες» εξηγεί ο ίδιος. 

Παρότι έως και το 2022 το 77% των γυναικών στην Ιαπωνία εργάζονται -ποσοστό υψηλότερο από τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ (66%)- περισσότερες από τις μισές απασχολούνται σε μη μόνιμες θέσεις (που περιλαμβάνουν προσωρινές, μερικής απασχόλησης ή περιορισμένης ασφάλειας, μισθού ή γοήτρου δουλειές). Από την άλλη, λιγότερο από το ένα τρίτο των εργαζόμενων ανδρών απασχολούνται σε αντίστοιχες θέσεις. 

Κατά τη διάρκεια της καριέρας τους, οι γυναίκες μετά βίας παίρνουν αυξήσεις. Οπως σημειώνει η Εμα Ντάλτον από το Royal Melbourne Institute of Technology (RMIT), «άνδρες και γυναίκες συνήθως ξεκινούν να εργάζονται στα 20 τους όπου πληρώνονται σχεδόν παρόμοιους μηνιαίους μισθούς, των 214,600 γεν (US$1600 δολ.) και 209,200 γεν (1.560 δολ.) αντιστοίχως. Εως τις αρχές των 50 τους, ο μέσος εργαζόμενος Ιάπωνας κερδίζει 420.100 γεν (3.130 δολ.) μηνιαίως, ενώ η γυναίκα συνάδελφός του μόλις 271,100 γεν (2.020 δολ.), έχοντας μια ισχνή αύξηση από τον αρχικό μισθό της καριέρας της».

Η κυρία του τσαγιού

Πέραν του μισθολογικού, ωστόσο, η αγορά κυριαρχείται από σεξιστικές αντιλήψεις που δεν έχουν εκλείψει. 

Για παράδειγμα, η κυρία του τσαγιού ή ochakumi -μέχρι πρότινος εκ των ων ουκ άνευ στον εργασιακό χώρο- έχει εξαφανιστεί ως θέση εργασίας - αν και περισσότερο για λόγους οικονομίας και μείωσης κόστους, και όχι κοινωνικούς. Ωστόσο, η ιδέα πως οι γυναίκες πρέπει να σερβίρουν καφέ ή τσάι κάθε άλλο παρά έχει εκλείψει. Πλέον, τον ρόλο αυτό τον παίρνουν «ανεπισήμως» οι γραμματείς ή οι χαμηλότερης θέσης υπάλληλοι γραφείου, ενώ ακόμη και στις εξόδους μετά το γραφείο (ένας θεσμός σχεδόν υποχρεωτικός για τη σύσφιγξη σχέσεων και αποσυμπίεσης), οι γυναίκες συνεχίζουν να υπόκεινται στον εργασιακό τους ρόλο γεμίζοντας αλκοόλ τα ποτήρια των συναδέλφων τους.

«Η ιδέα πως οι γυναίκες πρέπει να λειτουργούν ήσυχα στο παρασκήνιο, ενώ οι άνδρες κυριαρχούν στο διοικητικό συμβούλιο είναι βαθιά εδραιωμένη στην ιαπωνική κοινωνία», επιβεβαιώνει η Ιζούμι Νακαμίτσου, η πιο υψηλόβαθμη αξιωματούχος του ΟΗΕ στην Ιαπωνία. 

Επιπλέον, η σεξουαλική παρενόχληση, όπως η απρεπής σωματική επαφή και τα σεξιστικά σχόλια στις συναντήσεις μετά το γραφείο, είναι ένα συχνό φαινόμενο. 

«Το χάσμα μεταξύ της συμπεριφοράς των ανδρών στην εργασία και μετά την εργασία υποδηλώνει ότι, ενώ η νέα νομοθεσία είναι σίγουρα ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση, η εξάλειψη των επιζήμιων κοινωνικών στερεοτύπων και η εξάλειψη των σεξιστικών συμπεριφορών μπορεί να πάρει λίγο περισσότερο χρόνο» σχολιάζει η Ντάλτον. 

Η νομοθεσία, η αυξημένη ευαισθητοποίηση για τη σεξουαλική παρενόχληση και τις διακρίσεις, η χειραφέτηση των γυναικών και οι ξένες επιρροές έχουν σίγουρα λειτουργήσει υπέρ της εκπροσώπησης των γυναικών στα υψηλότερα κλιμάκια της ιαπωνικής αγοράς εργασίας, αλλά και της εξάλειψης των διακρίσεων. Ωστόσο, οι περισσότεροι αναλυτές συμφωνούν πως η πραγματικότητα, οι δείκτες και τα στοιχεία παραμένουν μια αμήχανη υπενθύμιση πως ο δρόμος προς την ισότητα στην Ιαπωνία της ραγδαίας εξέλιξης παραμένει μακρύς.