ΚΩΣΤΑΣ Μ. ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ
1922. Πώς φτάσαμε στην Καταστροφή
εκδ. Καπόν, 2020, σελ. 130
Τον Ιανουάριο του 1915 ο Ελευθέριος Βενιζέλος συναντά τον Ιωάννη Μεταξά. Η συζήτησή τους καταγράφεται στο ημερολόγιο του τελευταίου. Ετσι, μαθαίνουμε πως ο Βενιζέλος ενημερώνει τον μετέπειτα δικτάτορα ότι οι Σύμμαχοι προσφέρουν στην Ελλάδα εδάφη στη Μικρά Ασία. Ο Μεταξάς θέτει τότε ένα καίριο ερώτημα: ποια θα είναι η αντίδραση της Τουρκίας; «Μα την Τουρκίαν», αποκρίνεται κάπως διστακτικά ο Βενιζέλος, «θα την θανατώσωσι». «Ποίοι;» ρωτάει ο Μεταξάς. «Μα οι Σύμμαχοι, ποίος άλλος;» απαντάει με βεβαιότητα ο Βενιζέλος.
Τη σκηνή αφηγείται ο ιστορικός Κώστας Μ. Σταματόπουλος στο βιβλίο του «1922. Πώς φτάσαμε στην Καταστροφή», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καπόν. Είναι μια κομβική σκηνή στην αφήγηση ενός εθνικού δράματος, διότι σε αυτή πρωταγωνιστούν δύο μορφές που έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στα τεκταινόμενα. Βεβαίως, μπορεί ο Μεταξάς να μην κατείχε επίσημη θέση καθ’ όλη τη διάρκεια εκείνου του πολιτικού και στρατιωτικού θρίλερ, το γεγονός όμως ότι είτε η Αυλή είτε οι βενιζελικοί και οι αντιβενιζελικοί ζητούσαν κατ’ επανάληψη την άποψή του (και τη συνδρομή του) σε στιγμές κρίσιμες πιστοποιεί τον βαρύνοντα ρόλο του.
Από την παραπάνω συνάντηση απουσιάζει, βεβαίως, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, μοιραία φιγούρα, κι ας απουσίαζε επί τρία έτη από το προσκήνιο (1917-1920) όντας εξόριστος από τη χώρα στο πλαίσιο του Εθνικού Διχασμού. Μικρή σημασία έχει αυτό: και ο Βενιζέλος είναι απών από τον Νοέμβριο του 1920 κι έπειτα. Ομως ήταν ο ιθύνων νους πίσω από τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Και ο Κωνσταντίνος όμως, αφού επέστρεψε την περίοδο που αποσύρθηκε ο Βενιζέλος, ήταν παρών στην κορύφωση της τραγωδίας, προεδρεύοντας (τύποις) στο μοιραίο Πολεμικό Συμβούλιο της Κιουτάχειας τον Ιούλιο του 1921.
Η συνάντηση Βενιζέλου – Μεταξά το 1915 έχει τη δική της σημασία στην κατανόηση του τι πήγε τόσο πολύ στραβά: Κατά τον συγγραφέα του βιβλίου, το ερώτημα του Μεταξά (ποια θα είναι η αντίδραση της Τουρκίας απέναντι σε ενδεχόμενη ελληνική κατοχή των εδαφών της) είναι αυτό που αγνοήθηκε περισσότερο απ’ όλα – κυρίως από τον Βενιζέλο. Σε αυτό θα προστεθούν και οι παλινωδίες των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στη Μικρά Ασία. Το βιβλίο του Κ. Σταματόπουλου αποτελεί εύληπτη, πυκνή αφήγηση, θεμελιωμένη πάνω σε τεκμήρια της εποχής και άλλα ιστορικά ντοκουμέντα, η κρίση επί των ιστορικών ζητημάτων που θέτει θα έπρεπε να γίνει από έναν ιστορικό. Ο γράφων, ως δημοσιογράφος, επιφυλάσσεται ως προς αυτή τη βασική πτυχή δεδομένης της ιδιότητάς του, η οποία δεν εγγυάται ικανή εποπτεία επί των θεμάτων που τίθενται. Το βέβαιο ωστόσο είναι ότι, πέρα από ένα εξαιρετικά γλαφυρό αφήγημα, το βιβλίο αποπειράται να ανατρέψει κατεστημένες απόψεις, όπως π.χ. ότι την ευθύνη για την Καταστροφή του 1922 φέρουν αποκλειστικά οι αντιβενιζελικές κυβερνήσεις του 1920-1922. Υπενθυμίζει δε (ορθώς) ότι οι πρώτοι που είχαν μιλήσει για εκστρατεία στην Αγκυρα ήταν ο ίδιος ο Βενιζέλος και ο στρατηγός του Λεωνίδας Παρασκευόπουλος.
Ακόμα: Ο συγγραφέας επιχειρεί να καταρρίψει το επιχείρημα ότι, ως αντιπολίτευση το 1920, οι αντιβενιζελικοί είχαν δεσμευτεί προεκλογικά πως θα απέσυραν τον ελληνικό στρατό από τη Μικρά Ασία. Επίσης, προσπαθεί να καταρρίψει τον ισχυρισμό πως μετά το 1920 εκδιώχθηκαν οι βενιζελικοί αξιωματικοί από το στράτευμα.
Το βιβλίο θα θυμώσει τους σημερινούς βενιζελικούς, καθώς ο συγγραφέας εστιάζει σε γεγονότα και αφηγήσεις μέσα από τα οποία διαφαίνεται πως ο Βενιζέλος «τζογάρισε» πάνω στη μοίρα της Ελλάδας, τη στιγμή που όλα «φώναζαν» ότι η εμπλοκή στη Μικρά Ασία δεν υπήρχε περίπτωση να έχει αίσιο τέλος.
Την ίδια στιγμή, ο συγγραφέας δεν «αθωώνει» τις κυβερνήσεις του 1920-1922: Θεωρεί άπαντες κατώτερους των περιστάσεων, δέσμιους όμως των ολέθριων επιλογών Βενιζέλου. Και ο Κωνσταντίνος; Είναι γνωστή η αδυναμία του συγγραφέα (και το σοβαρό ερευνητικό του έργο) στην ελληνική μοναρχία, ωστόσο και εδώ εντοπίζει δύο εσφαλμένες επιλογές του Κωνσταντίνου σε ιδιαιτέρως κρίσιμες στιγμές, ειδικά όσον αφορά την παθητικότητά του στο μοιραίο συμβούλιο της Κιουτάχειας.
Αν τη «γλιτώνει» κάποιος, αυτός είναι ο Μεταξάς. Ο Κ. Σταματόπουλος είναι σαφής: Εάν ο Μεταξάς ήταν στην Κιουτάχεια, είτε δεν θα είχαν γίνει οι γνωστές καταστροφικές επιλογές είτε θα είχε παραιτηθεί επιτόπου. Φυσικά, ο Μεταξάς, αντιλαμβανόμενος πολύ πρόωρα ότι το μικρασιατικό ζήτημα θα ήταν ο τάφος της Ελλάδας, απέφυγε την παραμικρή ανάληψη ευθύνης…