Η εικόνα που έχει o μέσος Ελληνας για την Τουρκία στριμώχνεται αναγκαστικά στις διαστάσεις της μικρής οθόνης. Ανάμεσα στα πλάνα του Ερντογάν με φόντο τα πλωτά γεωτρύπανα και τις φρεγάτες στο Αιγαίο από τα δελτία ειδήσεων και στους ματαιωμένους έρωτες των τουρκικών σίριαλ, καταδικασμένους από κοινωνικές ανισότητες, μοχθηρές πεθερές και νύφες.
Ακόμα όμως και όσοι συμπατριώτες μας έχουν επισκεφθεί τον Βόσπορο αναζητούν περισσότερο το ένδοξο παρελθόν της Ρωμιοσύνης παρά το ψυχογράφημα της σύγχρονης τουρκικής κοινωνίας. Κάπως έτσι, στερεότυπα και αστιγματικά, καλούμαστε να παρακολουθήσουμε τους διπλωμάτες των δύο χωρών να κάθονται αυτές τις ημέρες στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων για να διαχωρίσουν τις θαλάσσιες ζώνες. Δίχως να πολυκαταλαβαίνουμε, πάντως, τι γίνεται στη στεριά της άλλης όχθης του Αιγαίου.
Ισως αυτός να είναι και ο λόγος που η σειρά του συνδρομητικού Νetflix με τίτλο «Ethos» έχει προκαλέσει τόσο μεγάλη αίσθηση σε όσους παρακολούθησαν τα οκτώ επεισόδιά της. Είναι η πρώτη φορά που έχει κανείς την ευκαιρία να δει καλειδοσκοπικά τους γείτονες, το πόσο δοκιμάζονται από ταξικούς, πολιτισμικούς, θρησκευτικούς διαχωρισμούς. Το χαρισματικό εύρημα της σειράς στηρίζεται, άλλωστε, σε ένα δίπολο που έρχεται να γεφυρώσει η ψυχοθεραπεία.
Συνοπτικά: Η μαντιλοφορούσα Μεριέμ που έφτασε στο σχολείο μέχρι το Δημοτικό και καθαρίζει σπίτια ευκατάστατων Κωνσταντινουπολιτών υποφέρει από ανεξήγητες κρίσεις λιποθυμίας. Φοβισμένα και απρόθυμα πηγαίνει να συμβουλευθεί την Πέρι, μια νεαρή ψυχαναλύτρια, με εκκοσμικευμένη, δυτικότροπη ανατροφή που δυσφορεί με τους οπισθοδρομικούς θρησκευόμενους της πατρίδας της. Γύρω από τις δύο γυναίκες, μία σειρά από άλλοι χαρακτήρες συμπληρώνουν το κοινωνικό μωσαϊκό.
Εμβαθύνοντας στο θέμα
Μερικούς μήνες πριν από την προβολή της σειράς, κυκλοφόρησε ένα βιβλίο από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος, με τίτλο «Τουρκία. Το τρένο του μεγάλου εκσυγχρονισμού» ως απόπειρα καταγραφής των πολλών διαφορετικών κόσμων που συναπαρτίζουν μια χώρα 80 εκατομμυρίων. Είναι ένα καλογραμμένο εγχειρίδιο κατανόησης και εμβάθυνσης στο θέμα, από τον δημοσιογράφο Ευάγγελο Αρεταίο και τον Γιώργο Αγγελετόπουλο, στέλεχος του υπουργείου Εξωτερικών. Και οι δύο συγγραφείς γνωρίζουν πολύ καλά τους γείτονες. Ο πρώτος, μέσα από τα οδοιπορικά του από το Ντιγιάρμπακιρ μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα, και ο δεύτερος με σπουδές, υπηρεσιακή θητεία στην Τουρκία και γερή θεωρητική σκευή, συνθέτουν ένα άλλο αφήγημα από αυτό που έχουμε συνηθίσει. Συναντήσαμε τον Ευάγγελο Αρεταίο και του ζητήσαμε να μας πει τη γνώμη του για το «Ethos» ως κάτοπτρο στις πολλαπλές ρωγμές στο πολυσυλλεκτικό τουρκικό οικοδόμημα.
«Είναι αλήθεια πως οι Ελληνες βλέπουν την Τουρκία μέσα από τη θεώρηση των διμερών σχέσεων που προβάλλεται στα έντυπα, την τηλεόραση και το Διαδίκτυο. Επομένως, η τουρκική κοινωνία παραμένει ο μεγάλος μας άγνωστος, οι εσωτερικές της δυναμικές μάς είναι αόρατες», λέει ο Ευάγγελος Αρεταίος. «Το “Εthos” καινοτομεί, διότι μας δείχνει πώς αισθάνονται οι άνθρωποι, τους δίνει τον λόγο, δίχως αυτός να περνά από το κράτος, την κυβέρνηση. Τους καθίζει στο ντιβάνι του ψυχοθεραπευτή.
Είναι κάτι πρωτόγνωρο όχι μόνον για εμάς τους Ελληνες αλλά και για τους ίδιους τους Τούρκους που το παρακολουθούν στη συνδρομητική πλατφόρμα. Είναι συχνό το φαινόμενο στην Τουρκία, ένα τμήμα της κοινωνίας να αισθάνεται τουλάχιστον αμηχανία ακόμα και εχθρότητα για μια μερίδα συμπολιτών της, μιας και πάντα υπήρχε το αφήγημα του “εσωτερικού εχθρού”. Ομως οι γείτονες δεν έχουν μάθει να μιλούν, να εξωτερικεύουν τα συναισθήματά τους. Το “Ethos” αποκαλύπτει αυτήν την εσωτερική διάσταση», συμπληρώνει. «Κυρίως, αποδεικνύει πως οι διαφορές δεν αποτρέπουν τους Τούρκους από το να συμβιώνουν και να σχηματίζουν εντέλει νέες υβριδικές ταυτότητες».
«Ας σταθούμε λίγο σε αυτήν την τελευταία φράση», λέει ο Αρεταίος. «Δεν είναι πως δεν υπάρχουν πιο συγκροτημένοι, “καθαρόαιμοι” τύποι ανθρώπων, κοσμικών ή θρησκευόμενων που έχουν πιο συνεκτικά εσωτερικά χαρακτηριστικά στην τουρκική κοινωνία. Ομως, η έλευση της νεωτερικότητας, η τριβή με τον σύγχρονο τρόπο ζωής της Δύσης μέσα από τον καταναλωτισμό κάνει την Τουρκία ένα πολύ ενδιαφέρον κοινωνιολογικό εργαστήριο όπου συμβαίνουν πολλά. Μέσα σε 20-25 χρόνια έχουμε μεγάλες αλλαγές που εμείς –οι απέξω– τις βλέπουμε με τρόπο λανθασμένο ή χοντροκομμένο. Ενα παράδειγμα: Οσοι επισκέπτονται τα τελευταία χρόνια την Πόλη διαπιστώνουν ότι υπάρχει πολύ μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών που κυκλοφορεί με τη μαντίλα. Το χρεώνουν ως οπισθοδρόμηση. Στην πραγματικότητα όμως, δεν είναι.
Δεν πρόκειται για κοσμικές Τουρκάλες που αναγκάστηκαν να βάλουν τη μαντίλα αλλά για γυναίκες που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στην Κωνσταντινούπολη και μέχρι και πριν από λίγα χρόνια κυκλοφορούσαν μόνο σε έναν περιορισμένο αστικό και πολιτισμικό χώρο και δεν εμφανίζονταν στις περιοχές τις οποίες μονοπωλούσαν ουσιαστικά οι εκκοσμικευμένοι. Δεν υπήρχαν στο ευρύτερο οπτικό πεδίο του άστεως. Τώρα, μαντιλοφορεμένες, κυκλοφορούν, εργάζονται, σπουδάζουν, πηγαίνουν για καφέ, ερωτεύονται, ονειρεύονται. Πρόκειται για μια τεράστια ώθηση προς τα μπροστά, μια νέα κατάκτηση της ελευθερίας έστω και με το κεφάλι σκεπασμένο. Θυμάμαι μια κοπέλα που συνάντησα στο Ικόνιο, ήταν πωλήτρια. Μου είπε: “Δεν φοράμε πια τη μαντίλα για να κρυβόμαστε αλλά για να είμαστε επιθυμητές”».
Τι ήθελε να πει; «Πως μπορεί να είναι παραδοσιακή, δηλαδή να είναι εντάξει ως προς την ταυτότητά της, ως κοπέλα που αντλεί την ηθική της από τη μουσουλμανική Ανατολία και όχι από τη Δύση, αλλά έχοντας ουσιαστικά υιοθετήσει τη δυτική ατομικότητα και θηλυκότητα. Ακολουθεί τη λεγόμενη ισλαμική μόδα, φροντίζει την εμφάνισή της ώστε να είναι ελκυστική μέσα σε αυτό το πλαίσιο. Οπότε οι επιλογές είναι δύο: ή θα φορέσει την καπαρντίνα και τη μαντίλα όπως τη φορούσε η μάνα της ή θα τη βάλει μεν αλλά θα προσθέσει το μακιγιάζ, τα τακούνια, θα διαλέξει την καλή μάρκα ρούχου. Το ερώτημα που πρέπει να απαντήσει είναι πώς μπορεί να είναι ηθική και μοντέρνα την ίδια ώρα», λέει ο δημοσιογράφος και ερευνητής της σύγχρονης Τουρκίας στο ΕΛΙΑΜΕΠ.
Η εθνική μελαγχολία
Το βασικό συστατικό της σειράς είναι η αποτύπωση της μελαγχολίας σε όλους τους πρωταγωνιστές. Οπως διαπιστώνει και η ψυχοθεραπεύτρια Πέρι, όλο το έθνος είναι σε μια κατάσταση κατάθλιψης. Γιατί; «Προσπαθούν όλοι να διαπραγματευθούν τη σχέση τους με τη Δύση –όχι πολιτικά, όσο ηθικά και πολιτισμικά– που καθορίζει θέλοντας και μη την ταυτότητά τους. Τι θα κρατήσουν από τη νεωτερικότητα, τι θα κρατήσουν από την παράδοση; Ιδού το προσωπικό δίλημμα. Αυτό το ισοζύγιο υπάρχει μέσα σε κάθε Τούρκο και τον βασανίζει, είναι μια επαναδιαπραγμάτευση της υπόστασής του ως ατόμου μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Αντίστοιχους κλυδωνισμούς πέρασε και η ελληνική κοινωνία, αλλά πολλές δεκαετίες πριν και ίσως έχουμε ξεχάσει τη γεύση τους. Λογικό είναι λοιπόν ο σημερινός Ελληνας να μην μπορεί να κατανοήσει τον μέσο Τούρκο», λέει ο Ευάγγελος Αρεταίος.
«Η βαθιά ματιά που μας προσφέρει η σειρά στην ψυχή της τουρκικής κοινωνίας μπορεί να είναι πολύ χρήσιμη ακόμα και στους Ελληνες διπλωμάτες ή πολιτικούς. Υπό την έννοια ότι οι εκάστοτε συνομιλητές τους αποτελούν μέρος αυτού του κοινωνικού συνόλου και η αντίληψη αυτών των συναισθημάτων πάντοτε προσθέτει στην κατανόηση του τρόπου σκέπτεσθαι», προσθέτει. «Θυμάμαι μια συζήτηση που είχα με έναν κοινωνιολόγο πριν από 20 χρόνια. Μου έλεγε για τους συμπατριώτες του ότι οι Τούρκοι είναι συντεθλιμμένες προσωπικότητες. Εννοούσε ότι ο πόνος που αισθάνονται είναι το τίμημα της εσωτερικής πάλης που βιώνουν υπό την επίδραση της εκκοσμίκευσης και της νεωτερικότητας. Υπό αυτήν την έννοια, η σειρά μάς κάνει να δούμε την ανθρώπινη πλευρά των γειτόνων με συμπάθεια για αυτό που ζουν, πέρα από την πόλωση που δημιουργεί η πολιτική των διμερών σχέσεων».
Το τραγούδι που ταυτίστηκε με τον Αττίλα
Ο αγγλικός τίτλος της σειράς είναι «Ethos», αλλά ο τουρκικός είναι «Bir Baskadir» που σημαίνει «Το κάτι άλλο». «Πρόκειται για τον τίτλο μιας ποπ επιτυχίας που βγήκε το 1972 και μιλά για την ομορφιά των τοπίων και των ανθρώπων της Τουρκίας. Το ερμήνευσε η Αϊτέν Αλπμάν. Είναι διασκευή με τουρκικούς στίχους ενός παραδοσιακού εβραϊκού τραγουδιού, του «Rabbi Elimelekh». Γνώρισε μεγάλη επιτυχία δύο χρόνια αργότερα, το 1974, μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, όταν άρχισε να μεταδίδεται συχνά από την κρατική ραδιοτηλεόραση. Στην ουσία ταυτίστηκε με τον Αττίλα. Η πρώτη στροφή του τραγουδιού λέει:
«Ξανάβει και λιώνει η ψυχή μου, παράδεισος κάθε της γωνιά
Για τον αέρα, τα νερά, τις πέτρες, το χώμα,
Χίλιες ζωές θυσία για ένα μου φίλο
Είναι το κάτι άλλο αυτή μου η πατρίδα»