Βάλτερ Μπένγιαμιν
Ονειρα
μτφρ: Λευτέρης Αναγνώστου
εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ. 206
Μία από τις βαθύτερες και δυνατότερες φωνές του γερμανόφωνου Μεσοπολέμου· ένας ανατόμος της σαρωτικής εποχής του, της «φαντασμαγορίας του δυτικού πολιτισμού στην ακμή του καπιταλισμού». Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν (1892-1940), ομού μετά του Γιόζεφ Ροτ, του Στέφαν Τσβάιχ, του Φρανς Μαζερέελ και του Γκρέγκορ φον Ρετσόρι ήταν οι πυρηνικές λογοτεχνικές εκρήξεις ενός κόσμου που κορυφωνόταν προτού κυλιστεί στη λάσπη του ναζισμού.
Ο Μπένγιαμιν εξέφρασε την αγωνία που πηγάζει από έναν Μεγάλο Πόλεμο που τελείωσε, αφού κόστισε σε αίμα και επαναχάραξη των συνόρων.
Η λογοτεχνία τους, τα χρονικά και οι αναμνήσεις τους, τα δοκίμια και οι αισθητηριακοί τους περίπατοι, όλα αυτά ήταν η καταβύθιση και η ανάδυση με νέες ιδέες, σύμβολα και φόβους στην Ευρώπη των roaring ’20s και των οριακών ’30s. Ο Μπένγιαμιν εξέφρασε την αγωνία –ένα μεσοπολεμικό «angst» (αγωνία)– που πηγάζει από έναν Μεγάλο Πόλεμο που τελείωσε, αφού κόστισε σε αίμα και ξαναγράψιμο της Ιστορίας και των συνόρων· που τροφοδοτείται από μια εποχή όπου οι απελεύθεροι Ευρωπαίοι διψούν να διαμορφώσουν – με τη λογοτεχνία, την αρχιτεκτονική, το σινεμά, τη μουσική, το ντιζάιν.
Ισως αυτή είναι η αγωνία που διατρέχει –αν όχι κατατρύχει– τα «Ονειρα», τα κείμενα που ανθολόγησε ο Μπούρκχαρντ Λίντνερ από το σύνολο του έργου του Μπένγιαμιν και που δίκαια μετέφρασε ο Λευτέρης Αναγνώστου. Από το ένα όνειρο στο άλλο, ο αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με την κορύφωση αυτού του angst.
Ο Μπένγιαμιν, εντούτοις, όπως διαβάζουμε στα συνοδευτικά κείμενα, καταγράφει τα όνειρα με τέτοιον τρόπο, αποφεύγοντας να συνδέσει αυτό που είδε στον ύπνο του με αυτό που συμβαίνει στον ξύπνιο του. Εξ ου και, κατά κανόνα, οι περιγραφές του έχουν εκείνη την –τρυφερή– αποστασιοποίηση του flâneur που περιδιαβάζει στις πόλεις και αντιμετωπίζει την Ιστορία.
Μόνο που, ασφαλώς, στα «Ονειρα» δεν μας παρασύρει σε «εικοτολογίες» για τη ζωή και το περιβάλλον του. Ο Γερμανός ανθολόγος του το λέει με πάσα σαφήνεια: «[Ο αναγνώστης] αντί να εικοτολογεί για κρυφά βιογραφικά δεδομένα στο φόντο, καλά θα έκανε να καταπιαστεί με το ιδιάζον φαινόμενο της καταγραφής τους». Αυτό που φαίνεται ότι έχει σημασία είναι «το γεγονός ότι διευρύνει την αφετηρία της εμπειρίας του πλάνητος στις διαστάσεις της συλλογικής μνήμης».
Διότι η περιπλάνηση και οι νέες μορφές της συλλογικής μνήμης είναι ο πυρήνας του έργου του Μπένγιαμιν – και ίσως ο πυρήνας, εντέλει, του Μεσοπολέμου, που αναζητούσε νέες ταυτότητες και καινούργιες εμπειρίες για να αντικαταστήσει τις διηγήσεις των προηγούμενων, αιματοβαμμένων γενεών.
Αυτό το άδικα χυμένο αίμα είναι ίσως η αγωνία των «Ονείρων»· η μεσοπολεμική αγωνία του ευρωπαϊκού πολιτισμού να διασωθεί ως βίωμα και να διασώσει ως μεσσίας της ανθρωπότητας. «Μακάρι το άτομο να έδινε καμιά φορά λίγη ανθρωπιά στη μάζα, που μια μέρα θα του την ανταποδώσει με απλούς και σύνθετους τόκους»· το angst του Μπένγιαμιν, στα όνειρά του, συναντάται πάντα με την Ιστορία – εκείνη που μπροστά του γραφόταν και στον ύπνο του έβλεπε τα απόνερά της.