Οταν οι αρχαιολόγοι κατέγραφαν με κάμερες τις ανασκαφές στην Αίγυπτο, τη δεκαετία του 1920, κανένας δεν μπορούσε να φανταστεί την πολλαπλή αξία που θα είχε μελλοντικά εκείνη η κινηματογραφική παραγωγή. Οι κινούμενες εικόνες που έχουν διασωθεί, πέρα από τα στοιχεία για τις ανασκαφικές μεθόδους και τα σπουδαία ευρήματα, αποτελούν πολύτιμες μαρτυρίες για τις συνθήκες εργασίας και την αποικιοκρατική αντίληψη του δυτικού κόσμου σε χώρες με πλούσιο πολιτιστικό απόθεμα.
Τα μικρά ντοκιμαντέρ του 1920 που φυλάσσονται σήμερα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, σηματοδοτούν την απαρχή της αρχαιολογίας στον κινηματογράφο. Ακολούθησαν δεκάδες παραγωγές, ενώ με την εξέλιξη του ντοκιμαντέρ εδραιώθηκε η συνεργασία αρχαιολόγων και σκηνοθετών. Τη δεκαετία του 1970, ο κατάλογος που είχε καταρτίσει η UNESCO αριθμούσε ήδη μερικές εκατοντάδες αρχαιολογικές ταινίες. Σήμερα, ο αριθμός έχει εκτοξευθεί, ενώ η σύγχρονη χρήση οπτικοακουστικού υλικού έχει δημιουργήσει ένα ανοικτό διαδραστικά ψηφιακό αρχείο, που μεταδίδει και δέχεται γνώση.
Τη μικρή αυτή αναδρομή κάνει στην «Κ» η κ. Ελένη Στούμπου – Κατσαμούρη, αρχαιολόγος και σκηνοθέτις, με αφορμή τη δεύτερη Συνάντηση αρχαιολογικών ταινιών, που διοργανώνει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Ορους στον υπαίθριο χώρο του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Πολυγύρου. Η βραβευμένη σκηνοθέτις, έχοντας στο βιογραφικό της 25 αρχαιολογικές ταινίες, αξιοποιεί εδώ και χρόνια το μέσον του κινηματογράφου για την αρχαιολογική έρευνα και την ανάδειξη των μνημείων. Οι ταινίες, υποστηρίζει, διασώζουν «μια εικόνα που χάνεται μετά την ανασκαφή, μεταφέρουν το κλίμα, τα έντονα συναισθήματα των ερευνητών, τη μαγεία της αποκάλυψης ευρημάτων».
Στο «θερινό σινεμά» του μουσείου, ταινίες αφιερωμένες στην υποβρύχια αρχαιολογία και στην επέτειο των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή, masterclass από δημιουργούς αρχαιολογικών ταινιών (Ελένη Στούμπου, Απόστολο Τσιτσούλη, Ζάχο Σαμολαδά) και τιμώμενο πρόσωπο τον αρχαιολόγο δρα Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελο, αναδεικνύουν όψεις της πολιτιστικής κληρονομιάς. Θα σταθούμε, ωστόσο, σε δύο εμβληματικές ταινίες του Βασίλη Μάρου, «Αθως, το Αγιον Ορος» (1965) και «Η τραγωδία του Αιγαίου» (1961). Ο πρωτοπόρος ντοκιμαντερίστας διέσωσε τη δεκαετία του 1960 μοναδικές εικόνες, τόσο από τα μνημεία της Αθωνικής Πολιτείας όσο και από τη μικρασιατική τραγωδία του 1922.
Στην «Τραγωδία του Αιγαίου», χρησιμοποιώντας πρότυπο αρχειακό υλικό, κυρίως εικόνες που κατέγραψε ο Γεώργιος Προκοπίου –κινηματογραφιστής του ελληνικού Στρατού κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία–, ξετυλίγει πλάνα από τη θριαμβευτική είσοδο του Στρατού στη Σμύρνη τον Μάιο του 1919, αλλά και από την ανείπωτη τραγωδία που ακολούθησε.
Το αφιέρωμα στην εκατοστή επέτειο σφραγίζει η ταινία κινουμένων σχεδίων «Tokei Maru» του Ζάχου Σαμολαδά, μια αληθινή ιστορία με «πρωταγωνιστή» τον Ιάπωνα πλοίαρχο Τ. Νορίτο, ο οποίος πέταξε το πολύτιμο φορτίο του για να σώσει από βέβαιο θάνατο εκατοντάδες πρόσφυγες της Ιωνίας.