Είναι 1943. Στις τροπικές ζούγκλες του Νότιου Ειρηνικού μαίνονται φονικές μάχες ανάμεσα σε Αμερικανούς και Ιάπωνες. Καθώς οι μαχόμενοι ανταλλάσσουν πυρά από απόσταση ελάχιστων μέτρων, τη νύχτα, oι εξουθενωμένοι Αμερικανοί βρίζουν τους ηγέτες των Ιαπώνων για να τους πικάρουν. «Γαμ..ται ο Τόγιο!», φωνάζουν. Ιάπωνες που γνωρίζουν αγγλικά, απαντούν: «Γαμ..ται ο Ρούζβελτ!». Οι Αμερικανοί συνεχίζουν: «Γαμ..ται ο Αυτοκράτορας!». Οι Ιάπωνες διατηρούν την ψυχραιμία τους: «Γαμ..ται η Ελινορ Ρούζβελτ!» (η Πρώτη Κυρία των ΗΠΑ). Οι μάλλον σοκαρισμένοι Αμερικανοί απαντούν: «Με τίποτα! Γα..ήστε την εσείς!» (No way! You f..k Eleanor Roosevelt). Ξάφνου, ένα μικρό θαύμα: μέσα στη ζούγκλα, Αμερικανοί και Ιάπωνες ξεσπούν σε υστερικά γέλια (Eric M. Bergerud,«Touched with Fire: The Land War in the South Pacific», Penguin Books, 1997).
«Εντυπωσιάζεσαι», μου λέει ο κύριος Γκρι, «από το γεγονός ότι μπορεί κάποιος να κάνει χιούμορ ακόμα και σε στιγμές αγωνίας. Ή εξαθλίωσης: τον Αύγουστο του 1921, στην εκστρατεία της Αγκυρας, καταμεσής της κολασμένης Αλμυράς Ερήμου, οι Ελληνες στρατιώτες και τσολιάδες, παρότι ξεπέρασαν κάθε όριο ανθρώπινης αντοχής, είχαν όρεξη για χιούμορ: στις άμαξες με τα διάφορα υλικά που μετέφεραν, και τα οποία έσερναν κάτι ψωραλέα άλογα, είχαν κρεμάσει πινακίδες όπου είχαν γράψει: "ΕΞΠΡΕΣ ΑΓΚΥΡΑ". Μα δεν έχει ένα μεγαλείο το χιούμορ; Και την ίδια στιγμή, κάτι μυστηριώδες: τι κάνει έναν άνθρωπο, απελπισμένο και με τον θάνατο να φαντάζει βέβαιος, να αστειεύεται με την ίδια του την κατάσταση; Και αυτό το αστείο να νικά, εν τέλει τον χρόνο;».
Την περασμένη Κυριακή, ο κύριος Γκρι είχε ξεκινήσει να μου μιλά για το βιβλίο «Πες μου να σταματήσω αν το έχεις ξανακούσει. Η ιστορία και η φιλοσοφία των ανεκδότων» (Stop me if you’ve heard this. A History and Philosophy of Jokes, εκδ. W. W. Norton & Company) του Τζιμ Χολτ (Jim Holt), συνεργάτη του περιοδικού The New Yorker. Ο Χολτ έχει γράψει περί του χρόνου, του απείρου, του Αϊνστάιν, της θεωρίας των χορδών, της αγιοσύνης, της αλήθειας και των ανοησιών (bullshit, επί λέξει). Επίσης είναι συστηματικός και φανατικός συλλέκτης ανεκδότων και ζει στο Βίλατζ της Νέας Υόρκης. Στο βιβλίο αυτό, λοιπόν, ο Χολτ γράφει ότι αυτοί που συνήθως δεν γελούν και δεν έχουν χιούμορ είναι, μεταξύ των άλλων, οι δικτάτορες. Ο Στάλιν, γράφει, ήταν «αγέλαστος» (agelastic). Το επιβεβαιώνει ο στρατάρχης Ζούκοφ. Αλλοι μεγάλοι αγέλαστοι ήταν οι Τζόναθαν Σουίφτ (παράξενο, αν κρίνει κανείς από τα βιβλία του), η Μάργκαρετ Θάτσερ και, βέβαια, ο Ιησούς. Ο Χολτ δεν θα μπορούσε να μην μνημονεύσει το «Ονομα του ρόδου» του Εκο, όπου οι αγέλαστοι καλόγεροι μα και η αναζήτηση του «ιερού δισκοπότηρου» των απανταχού κλασικών φιλολόγων, του χαμένου (;) κειμένου του Αριστοτέλη περί κωμωδίας. «Η απόλυτη απουσία του χιούμορ από την Αγία Γραφή», σημειώνει ο Αγγλος μαθηματικός και φιλόσοφος Αλφρεντ Νορθ Ουάιτχεντ (1861-1947), «είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία στην παγκόσμια λογοτεχνία». «Ο Ιησούς έκλαψε», γράφει και ο Χολτ, «μήπως όμως γέλασε κιόλας»; Αγνωστο.
«O Κοσμάς Πολίτης έλεγε ότι το χιούμορ είναι παιδί της μελαγχολίας», σχολιάζει ο κύριος Γκρι. «Παράξενο, ε; Οταν είμαστε μελαγχολικοί, εκλαμβάνουμε τα πάντα με μια θανατερή, ισοπεδωτική κυριολεξία. Νομίζω ότι το ίδιο ισχύει και με τους στενόμυαλους, σοβαροφανείς ανθρώπους, είτε είναι μελαγχολικοί είτε όχι. Η αμφισημία των πραγμάτων και ο αυτοσαρκασμός τούς είναι άγνωστη λέξη ― ή μάλλον, τους προκαλούν ένα αίσθημα απειλής: παίρνουν τόσο πολύ στα σοβαρά τον εαυτό τους που δεν τα αντέχουν. Ορίστε, λοιπόν: κυριολεξία, το δηλητήριο του χιούμορ. Μια τόσο δα μετατόπιση όμως και από το κλάμα μπορεί να βγει γέλιο».
Ο κύριος Γκρι υποσχέθηκε περισσότερα αστεία την άλλη εβδομάδα κι έβαλε να ακούσουμε το εξαίσιο κωμικό-ρομαντικό ντουέτο της Παπαγκένα και του Παπαγκένο από τον «Μαγικό Αυλό» («Papagena! Papagena! & Halt ein! o Papageno, und sei klug»). «Φυσικά: ο Μότσαρτ ήταν γεμάτος αγάπη και χιούμορ».